Restwarmte uit water – aquathermie genoemd – is een potentieel enorme bron van schone warmte. ‘Als we die op grote schaal kunnen winnen, hebben we genoeg voor 50% van alle huizen en bedrijven in Nederland’, weet Constantijn Jansen op de Haar. Hij is bestuurder bij Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden, beheerder van zeventien waterzuiveringsinstallaties in de regio Utrecht. Een daarvan is die in Overvecht, waar Eneco de grootste duurzame warmtepomp van Nederland wil bouwen. Eneco is namelijk hard bezig met het verduurzamen van haar stadswarmtenetten. In steeds meer steden wordt aardgas vervangen door duurzame warmtebronnen, om woningen en bedrijven duurzaam op een comfortabele temperatuur te brengen. Voorbeelden van zulke alternatieve bronnen zijn de onlangs geopende BioWarmte Installatie Lage Weide, aardwarmte en warmte-uit-water.

Serie Omschakelhelden

Dit is het derde verhaal in de serie Omschakelhelden. Daarin gaan we op zoek naar personen en bedrijven die Nederland helpen verduurzamen. In deze aflevering: Constantijn Jansen op de Haar, bestuurder van Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden in Utrecht.

Lauwwarm rioolwater

Zuiveringsinstallaties zoals die in Overvecht zijn ideaal voor het winnen van warmte uit afvalwater. ‘Hier komt dagelijks 65 miljoen liter rioolwater binnen, vanuit douches, wastafels, wasmachines, vaatwassers en bedrijven’, vertelt Constantijn Jansen op de Haar. ‘Dat water is lauwwarm: ’s zomers is het 24 graden, ’s winters zo’n 12 graden. Daar zit veel bruikbare warmte in, het is zonde om dat zomaar de natuur in te laten lopen.’ Met de nieuwe warmtepomp kan straks een deel daarvan worden teruggewonnen en gebruikt voor stadswarmte. ‘Als alles meezit, start de bouw in 2021 en kan de warmtepomp vanaf 2022 draaien. Warmte die nu nog met gas wordt opgewekt, komt dan voor een deel uit restwarmte van rioolwater.’

Tekst gaat verder onder de foto

Gunstige factoren

Dat juist Utrecht de primeur krijgt van deze enorme warmtepomp heeft volgens Jansen op de Haar alles te maken met een combinatie van gunstige factoren. ‘Onze waterzuivering ligt midden tussen de woonwijken. Het rioolwater komt van dichtbij, de afnemers van de stadswarmte zitten direct hier ‘om de hoek’ aan een bestaand warmtenet van Eneco, en hun warmteoverdrachtstation staat hier pal aan de overkant van de straat. Allemaal voordelen. Daardoor kunnen de afnemers van stadswarmte een grote duurzaamheidsstap maken zonder dat er thuis of in hun buurt hoeft te worden verbouwd.’

De hoogheemraad werkt constructief mee om dit mogelijk te maken. ‘Eneco kan de installatie bouwen op ons terrein,’ legt de bestuurder uit, ‘we vinden het prachtig dat dit kan. Sterker nog: ik ben er heel trots op! Daarom wil ik te zijner tijd ook graag een display bij de ingang van ons terrein zetten, waarop je live kunt zien hoeveel duurzame warmte ons terrein levert aan de mensen in Utrecht.’

Tienduizend woningen gasloos

Technisch werkt de Utrechtse warmtepomp met hetzelfde principe als een koelkast of airco: een koudemiddel neemt door verdamping aan de ene kant van de installatie warmte op, en geeft die door condensatie aan de andere kant weer af. De warmtepomp brengt de temperatuur naar 75°C tot 83°C en voert die terug in het warmtenet. In totaal produceert de installatie ongeveer 400.000 gigajoule aan warmte per jaar, circa 10% van de totale stadswarmte. Vroeger kwam die volledig uit aardgas; straks komt twee derde daarvan uit rioolwater, de rest uit elektriciteit. Zo maakt dit project straks 10.000 woningen gasloos.

Facts & figures warmtepomp Utrecht

‘De ervaringen hier gaan ons veel leren voor mogelijkheden elders’

Bewezen technologie

De Utrechtse warmtepomp werkt met bewezen technologie. ‘Voor Nederland is dit nieuw op deze schaal en toepassing, maar in Scandinavië is hier veel meer ervaring mee’, legt Boudewijn Janse de Jonge van Eneco uit. ‘In het Deense Kalundborg en het Zweedse Malmö staan vergelijkbare warmtepompinstallaties. De lessen die we daarvan leren, kunnen we hier direct toepassen. Dat is nodig ook. In de energietransitie gaat het aantal warmte-klanten fors groeien. Duurzame bronnen maken deze groei mogelijk, maar duurzame bronnen zijn schaars en succesvolle projecten slagen alleen als partijen nauw samenwerken. In de hele warmteketen, van bron tot klant. Zoals bij dit project: Eneco als marktpartij en drijvende kracht, samen met het hoogheemraadschap.’

Waardevolle lessen

Zodra de installatie draait, krijgt Utrecht naast warmte ook veel waardevolle lessen. ‘We gaan hiermee veel leren voor de mogelijkheden om ook elders in het land ‘TEA’ te winnen - thermische energie uit afvalwater’, aldus Boudewijn Janse de Jonge. ‘Want het blijft wat ons betreft niet bij dit ene geval. Er zijn in Nederland ongeveer 250 rioolwaterzuiveringen. Als je gasloos wilt bouwen, is stadswarmte met TEA een heel duurzame optie. Of TEO, thermische energie uit oppervlaktewater; dat potentieel is zelfs nog groter. Met projecten zoals dit leren we hoe we dat optimaal kunnen benutten.’

‘Dit is pas het begin; het potentieel van warmte-uit-water is gigantisch’

Nog maar het begin

Constantijn Jansen op de Haar is het daar volledig mee eens. “Het is fantastisch. Sterker nog: ik wil binnenkort in gesprek met ons algemeen bestuur over de vraag of we niet moeten overwegen om meer vergelijkbare projecten bij onze zuiveringsinstallaties te ontwikkelen. Nu stroomt op al die locaties veel warmte weg. Zou het niet prachtig zijn als we die duurzaam kunnen hergebruiken? Het potentieel van warmte-uit-water is gigantisch. Wat mij betreft is dit nog maar het begin.’

Hoe werkt een warmtepomp?