Nederland heeft een massale stoomcursus nieuwe energie nodig, want de arbeidsmarkt kan de energietransitie niet bijbenen. Er is te weinig aanwas van geschikt personeel, blijkt uit het SER-rapport Energietransitie en Werkgelegenheid. Welke aanpak is nodig om het tij te keren?

De komende jaren moeten duizenden gebouwen worden geïsoleerd, windmolens gebouwd, nieuwe installaties geplaatst en innovatieve energieoplossingen bedacht, anders halen we de klimaatdoelstellingen van het kabinet niet. Ondertussen bungelt Nederland al jaren onderaan op Europese duurzaamheidsranglijstjes over hernieuwbare energie en uitstoot van CO2 (zie kader).

Kortom: er is meer dan genoeg werk te doen, maar er zijn te weinig handen die de klus kunnen klaren. Vooral aan technisch geschoolden is gebrek, constateert de SER in het rapport, waarin aanbevelingen staan voor het nog te sluiten Klimaat- en Energieakkoord.

Ook hoogopgeleiden gevraagd

Meer monteurs en installateurs dus, maar hoogopgeleiden zijn net zo hard nodig. Een complexe operatie als de energietransitie slaagt bijvoorbeeld alleen met voldoende IT’ers die de infrastructuur geschikt maken voor nieuwe vormen van energie. Daarbij is behoefte aan data scientists die innoveren met manieren om consumenten meer controle over hun verbruik te geven. De energietransitie ligt voor een belangrijk deel in handen van jonge, knappe koppen bij start-ups, die bijvoorbeeld apps ontwikkelen waarmee consumenten efficiënter met energie om gaan.

Dat is nog niet alles. Business development experts moeten ondertussen de zakelijke kansen ontwikkelen die de transitie biedt. Daarnaast vraagt een ommezwaai in het gebruik van energie om andere vormen van leiderschap, zodat bedrijven wendbaarder worden om in te kunnen spelen op de immense veranderingen.

Wat wil de SER?

Meer mensen in energietechnische beroepen op alle niveaus dus. De SER noemt maatregelen die moeten voorkomen dat de energietransitie vastloopt:

● Betere onderwijsprogramma’s, toegespitst op de energietransitie

● Meer nationale en regionale samenwerking tussen onderwijs, overheid en bedrijfsleven

● Het betrekken van mensen met afstand tot de arbeidsmarkt

● Enthousiasmeren van scholieren voor de energietransitie

Scheve match

“De match is scheef”, vertelt hoogleraar onderwijssociologie Marc Vermeulen (Tilburg University). “Eigenlijk is er al decennialang een tekort aan technisch personeel. We zijn niet zo tech-minded in Nederland. Maar nu valt dat ook nog samen met de energietransitie, dus dan wordt het wel erg krap. Daarbij gaat het economisch goed, waardoor technisch geschoolde leerlingen ook een beroep buiten de energietransitie kunnen kiezen.”

Onderaan de ranglijst

Vanuit internationaal oogpunt is het ook logisch dat de SER aan de bel trekt: Nederland innoveert stevig, maar moet van ver komen. In een recent CBS-rapport over de duurzame ontwikkelingsdoelen van de Verenigde Naties staat Nederland op plek 24 in Europa als het gaat om CO2-uitstoot per inwoner. Alleen Tsjechië, Ierland, Estland en Luxemburg scoren lager. Qua aandeel hernieuwbare energie staat Nederland zelfs op plek 26 van de 28.

Nederland scoort onder meer laag omdat het lang heeft kunnen teren op aardgas. Maar nu de gaskraan dicht gaat, groeit de urgentie om alternatieven snel te ontwikkelen en te implementeren. Op het gebied van duurzame innovatie is Nederland daarom juist een voorloper in de EU.

Met de hoge urgentie groeit ook de vraag naar arbeid. In 2020 wil de overheid dat 14% van onze energie hernieuwbaar worden opgewekt, in 2023 moet dat 16% zijn. 2020 wordt waarschijnlijk niet gehaald, 2023 wel. Dan moet het tekort aan mankracht wel zijn opgelost.

Korte klappen, lange halen

Investeringen en hervormingen in het beroepsonderwijs moeten de krapte op de arbeidsmarkt verhelpen, vindt de SER. Maar om de energietransitie ook op lange termijn structureel te waarborgen, moet het bewustzijn over het belang van de transitie onder jongere generaties omhoog. Die groep moet de energietransitie voortzetten. Daarom speelt educatie op het basis- en voortgezet onderwijs een cruciale rol.

Samenwerken

‘Als je dit probleem wilt oplossen, kun je onderwijs en bedrijfsleven niet los van elkaar zien’

Van basisschool tot universiteit: het tekort terugdringen met scholing lukt alleen als bedrijfsleven, onderwijs en overheid intensief samenwerken. Daarbij ziet de SER een regiefunctie voor de Topsector Energie. Inmiddels zijn al belangrijke landelijke en regionale samenwerkingsverbanden opgezet, constateert de SER. “Als je dit probleem wilt oplossen, kun je onderwijs en bedrijfsleven niet los van elkaar zien”, zegt Marije Hulsbosch, woordvoerder van de MBO-raad. “Dat samenwerken gebeurt nu al. Bij de Samenwerkingsorganisatie Beroepsonderwijs Bedrijfsleven (SBB) zitten bijvoorbeeld alle partijen aan tafel. Daar komen de kwalificatiedossiers aan bod, waarin wordt vastgesteld wat een mbo’er moet kunnen om goed voorbereid te zijn op de arbeidsmarkt.”

Educatie als antwoord

Om de krapte op de arbeidsmarkt het hoofd te bieden en een vertraging van de energietransitie te voorkomen, is meer nodig. Hoe stoom je meer mensen klaar voor de energietransitie?

1. Begin al op de basisschool met bewustwording

“Met het bewustwordingsproces kun je niet vroeg genoeg beginnen. Op de basisschool dus”, zegt hoogleraar Vermeulen. “Als je pas begint als leerlingen hun opleidingskeuze moeten maken, ben je te laat.” Het proces van bewustwording begint vanaf groep 3, op 6-jarige leeftijd dus. Eneco Groep ontwikkelt bijvoorbeeld objectieve lesprogramma’s over duurzame energie voor verschillende klassen op de basisschool en wil daarmee volgend schooljaar 10.000 schoolkinderen bereiken.

‘Wij willen voor elke leeftijdscategorie iets gaafs maken’

2. Maak energie-educatie leuk

Kinderen enthousiasmeren over energie is een vak apart: “Kinderen tegen heug en meug in de schoolbankjes zetten en gortdroge energieles geven heeft weinig zin”, vertelt Vermeulen. “Je moet ze zien te motiveren.”

Leerlingen enthousiasmeer je met interactieve werkvormen. Energieproefjes of quizzen bijvoorbeeld, maar ook interactieve energy games waar spelers de energietransitie naspelen en daar zelf een rol in krijgen. Doel: laten zien dat je het meest bereikt als je samenwerkt. Monique Hagenouw, projectleider Educatie bij Eneco Groep: “We willen meer doen dan saaie educatie, we willen er in elke leeftijdscategorie iets gaafs van maken.”

Horrorfilm

Hoe duurzaamheidsles leuk kan? Deze basisschoolleerlingen uit Leiden maakten een ‘horrorfilm’ over het belang van duurzame energie. De film is opgenomen in het lespakket.

Dat educatieles interessant moet zijn, geldt net zo goed voor hogere leeftijdsgroepen, op alle niveaus. Hagenouw: “Zo speelden we onlangs The Newtonian Shift met universitair studenten (zie kader). Een interactief spel waarbij spelers de energietransitie naspelen en elke speler een rol krijgt. Fanatieke studenten Dat deden we in een gloeiend hete zaal met fanatieke, betrokken studenten die er helemaal in op gingen. Heel mooi om te zien dat jongere generaties door zo’n aanpak goed de urgentie snappen en serieus met dit onderwerp aan de slag gaan.” Met dit soort spellen bereik je wo-studenten. Een belangrijke groep, want zij moeten de energietransitie de komende jaren op meerdere gebieden voortzetten, zodat consumenten en bedrijven straks zelf de regie nemen over hun energieverbruik.

3. Adviseer scholieren goed en objectief

Nog even terug naar de jongere generatie. “Kinderen hebben in eerste instantie natuurlijk geen grip op hoe duurzaam ze leven, maar je kunt wel vroeg beginnen met bewustmaken van het belang van duurzame energie”, vertelt Hagenouw. “Als je dat objectief doet, kan dat in een later stadium effect hebben. Bij middelbare scholieren kun je dat besef uitbouwen.” Als kinderen ouder worden, kunnen ze steeds meer actief bijdragen, is het idee. Bij de opleidingskeuze bijvoorbeeld. Een opleiding kiezen gaat natuurlijk beter als je als scholier goed advies krijgt over de mogelijkheden.

‘Als je de mbo-leerling beeldende kunst eerder had bereikt, had hij wellicht wél gekozen voor een studie met baankansen die aansluit bij de energietransitie’

Intakegesprek

Vermeulen: “Leerlingen die na de middelbare school op het mbo terechtkomen, hebben hun opleidingskeuze lang niet altijd goed onderbouwd. Op een roc in Rotterdam hebben ze dat weleens getest met een intakegesprek: 70% van de leerlingen overwoog na slechts een half uur praten over interesses en mogelijkheden een andere opleiding.”

4. Laat beroepsopleidingen beter aansluiten

Bewustwording kweken is noodzakelijk om de energietransitie voor lange termijn te waarborgen. Maar om het gat in mankracht op te vullen, moet het onderwijs op korte termijn hervormen. Om bijvoorbeeld meer mbo’ers richting energietechnische beroepen te bewegen, moet je genoeg opleidingen aanbieden die op de energietransitie zijn toegespitst. De veranderende beroepseisen vragen volgens de SER om investeringen in de hele onderwijskolom.

Lage baankans

Vermeulen: “Nu zijn er te veel opleidingen waar de baankans laag is, maar de populariteit hoog. Ondertussen zijn er niet veel technische studies, en op de studies die er zijn, komen ook nog eens weinig leerlingen af. En dat terwijl daar de baankansen na afstuderen juist goed zijn. Dat komt deels doordat de financiering op basis van aantallen is geregeld. Eigenlijk een perverse prikkel die zou moeten verdwijnen: nu loont het om opleidingen aan te bieden die populair zijn, in plaats van noodzakelijk.”

‘Financiering van opleidingen op basis van aantallen is een perverse prikkel. Het loont immers opleidingen aan te bieden die populair in plaats van noodzakelijk zijn’

5. School mensen sneller om

Omscholen helpt, maar gaat te langzaam. Dat constateert de SER, die het scholingssysteem ‘verouderd’, ‘onbetaalbaar’ en ‘niet-flexibel’ noemt. Het heeft zeker zin om mensen ‘om te katten’, vindt Vermeulen. “Op dat gebied zijn er meerdere smaken. Je zou bijvoorbeeld de groep laaggekwalificeerde werknemers eenvoudig installatiewerk kunnen laten doen. Als scholen en bijvoorbeeld sociale werkvoorzieningen slim samenwerken, groeit het aanbod.” Maar deze groep inzetten is nog geen volledige oplossing, want installatiewerk vraagt specifieke kennis en kunde. Monteurs doen specialistisch werk en hebben allemaal een afgeronde mbo-opleiding. Wel zou eenvoudig installatiewerk kunnen worden uitbesteed aan deze groep. “Voorwaarde is dat het werk eenvoudig genoeg is, en dat de overheid met stimuleringsmaatregelen bijspringt”, zegt Vermeulen, die tegelijkertijd een duidelijk voordeel ziet: “Doordat je groepen inschakelt die nu ver afstaan van de arbeidsmarkt sla je twee vliegen in één klap en combineer je sociale innovatie met de energietransitie.”

Beeldend kunstenaar

Ook in het onderwijs zelf is een hoop talent te vinden, dat nu vaak een studie doet die weinig met de energietransitie te maken heeft. “Neem de opleiding tot beeldend kunstenaar. Dat is een creatieve, technische opleiding. Daar ben je ook aan het zagen en lassen. Als je die leerling eerder had bereikt, had hij wellicht wél gekozen voor een opleiding in de techniekrichting. Dan moet je hem wel eerder bereiken en adviseren over de baankansen die de energietransitie biedt.”

6. Verbeter de uitstraling van de opleidingen op alle onderwijsniveaus

Techniekonderwijs moet modern en innovatief zijn, maar doordat opleidingen financiering krijgen op basis van leerlingaantallen, hebben technische opleidingen minder geld. Vermeulen: “Het is een vicieuze cirkel: doordat die opleidingen de middelen niet hebben kunnen ze het innovatieve karakter dat de techniek zo mooi maakt moeilijk overbrengen op potentiële leerlingen. Het contrast met moderne, innovatieve bedrijven die de nieuwste apparatuur hebben, is te groot. Dat is niet te vergelijken met de uitstraling op een technische mbo waar geen geld is voor nieuwe spullen.” Om de machines en instrumenten op peil te brengen én te houden, moet meer worden geïnvesteerd, vinden Vermeulen en de SER. Dat geldt niet alleen voor het mbo, maar voor de hele onderwijskolom.

Mensen klaarstomen voor de energietransitie doe je bijvoorbeeld zo:

Green Deal

De installatiebranche (Uneto-VNI) werkt samen met de duurzame energiesector (NVDE) en de mbo-opleidingen aan een ‘Green Deal’. Ze willen meer installateurs opleiden voor kleine hernieuwbare warmteopties, zoals de WarmteWinner. De verwachting is dat alleen al in 2018 zo’n 750 extra installateurs worden opgeleid. CAREER Om de sector windenergie-op-zee aan meer geschikt personeel te helpen, zijn bedrijfsleven en onderwijs gaan samenwerking in het project

CAREER

Samenwerking tussen overheid onderwijs en bedrijfsleven. Docenten worden opgeleid en kennis wordt beter gedeeld, terwijl onderzoeks- en trainingsfaciliteiten (fieldlabs) voor hbo en mbo verbeteren.

Energy Games

De energietransitie games The Newtonian Shift voor studenten en You’ve got the power voor middelbare scholieren. Ontwikkeld door Eneco Groep, met als doel: bewustzijn vergroten en de complexiteit van de energietransitie laten ervaren. Op een speelse manier brengt het spel decennia aan energietransitie terug naar een paar uur. Elke deelnemer speelt een rol: bijvoorbeeld vanuit het oogpunt van een grote corporate, een overheidsinstelling, een fossiele energieleverancier, een duurzaam energiebedrijf of een techbedrijf.

Manifest De Uitdaging

Een groep ROC’s en AOC’s belooft in dit manifest samen te werken om beter op de arbeidsmarkt aan te sluiten. Dat betekent bijvoorbeeld nieuwe lessen ontwikkelen en het opstellen van een klimaat-en energieagenda voor mbo- en hbo-scholen.

Energietransitiehuis

In dit door studenten ontworpen huis krijgen studenten en werkenden les in het vervangen van traditionele energie-installaties met bestaande en de allernieuwste duurzame technieken.