Het CBS constateerde al in 2017: de Noordzee verschraalt. Tussen 1990 en 2015 daalde de Living Planet index (LPI) met dertig procent. Met name het leven op en in de zeebodem nam af, denk aan schelpdieren, kreeftachtigen en zee-egels. Maar liefst 57 van de honderdveertig geanalyseerde soorten liepen flink in aantallen terug. En ondanks een verbod op boomkorvisserij herstelt de bodemfauna nog nauwelijks.

Aanjagers van wilde natuur

‘Wist je dat vroeger ongeveer twintig procent van de hele Noordzee schelpdierrif was?’, stelt Gijs van Zonneveld. ‘Door decennialange intensieve bodemvisserij is dat nu minder dan één procent; het is onder water één kale zandvlakte.’ Van Zonneveld is projectleider bij de stichting ARK Natuurontwikkeling. Onder het motto ‘Aanjagers van wilde natuur’ helpt ARK waar mogelijk om, zoals Van Zonneveld het noemt, ‘de zelfredzame natuur weer ruimte onder de zon te geven’. De ngo werkt mee aan grote ontwikkelingsprojecten op het land en op zee. Van Zonneveld werkt op het programma Leven in de Noordzee, dat ARK samen met WNF en diverse andere organisaties heeft opgezet. Hij focust met name op het gebied rond de monding van de Rijn, Maas en Schelde. Bij plannen voor nieuwe offshore windparken, zoals de actuele aanbesteding van windpark Hollandse Kust West (1.400 MW), zoekt hij naar kansen en mogelijkheden om de natuurlijke omgeving te beschermen, de natuur te versterken en biodiversiteit te bevorderen.

‘Als ik kijk naar de kwaliteit van het leven onder water, huilt mijn hart’

Het vinden van oplossingen begint bij het stellen van belangrijke vragen

Een wereld die volledig draait op groene energie. Dat is de visie waar Ørsted in gelooft. Maar er zijn ook de nodige vragen over hoe en wanneer we deze wereldwijde overstap op groene energie het beste kunnen maken. Het vinden van de juiste oplossingen voor deze vragen begint door ze te identificeren en te stellen, zoals in dit artikel. Ga naar Orsted.nl/nederland en doe mee met het stellen van die belangrijke vragen.

Van Zonneveld doet dat vol overgave. ‘Als ik kijk naar de kwaliteit van het leven onder water, huilt mijn hart. We hebben de zee eeuwenlang behandeld en uitgebuit als een ‘wingewest’. We hebben de koek opgevroten zonder na te denken waar de volgende koek vandaan moet komen. Ik word daar echt laaiend van.’ Dat motiveert hem extra om te werken aan verbetering. ‘De Noordzee is ecologisch van levensbelang: hij slaat CO2 op, brengt verkoeling en kleine algjes maken van zonlicht suikers en eiwitten. En door uitschieters in temperatuur te dempen, helpt hij de klimaatbalans. De zee is een van de grootste organen van de wereld en ook economisch van groot belang. Er wordt wel gezegd dat onze rijkdom in de Gouden Eeuw niet primair kwam door de specerijen, maar door de eiwitrijke zee waarmee we de bevolking konden voeden.’

‘Als we van fossiele brandstoffen en Russisch gas af willen, is wind op zee onvermijdelijk. Maar liefst wel verstandig, in balans met de natuur’

Onvermijdelijk

Sinds de komst van het eerste windpark op de Noordzee, Offshore Windpark Egmond aan Zee in 2007, leren we stap voor stap meer over de effecten van windmolens op het zeeleven. Van Zonneveld: ‘Maar dat gaat langzaam en het blijkt enorm lastig om effecten te voorspellen. Denk aan zware stroomkabels op de zeebodem: een kind kan bedenken dat die magnetische straling geven die het kompas van zeedieren verstoort. Maar stranden er vaker walvissen? Nee, dat niet. Bruinvissen blijken graag te jagen tussen windmolens op zee, maar alleen bij weinig wind. Ook het aantal botsingen van vogels tegen windmolens lijkt mee te vallen. Trekvogels kiezen vanwege windparken soms wel andere routes, maar hoe veel en hoe vaak, en met welke gevolgen? Dat is allemaal nog onbekend.’ Toch is Van Zonneveld niet tegen de aanleg van windparken op zee. ‘Als we van fossiele brandstoffen en Russisch gas af willen, is wind op zee onvermijdelijk. Maar liefst wel verstandig, in balans met de natuur. We hebben in tweehonderd jaar agrarische revolutie het fundament van ons leven op land sterk aangetast. Laten we die fout op zee niet maken.’

‘We hebben als bedrijf besloten dat we vanaf 2030 biodiversiteit-positief willen zijn: al onze nieuwe projecten moeten dan meetbaar verbetering geven in biodiversiteit’

Niet bedreigen maar versterken

Offshore windparken hebben ontegenzeggelijk impact op de natuur eromheen, erkent Birte Hansen, projectmanager Environment & Permitting bij de Deense offshore windspecialist Ørsted. Dit bedrijf is wereldwijd marktleider in de ontwikkeling en realisatie van “wind op zee”. Hansen is bioloog en namens Ørsted verantwoordelijk voor het inpassen van nieuwe windparken in de natuurlijke omgeving. Zij begeleidt grote projecten op diverse plekken in de wereld, inclusief de aanbesteding van het geplande windpark Hollandse Kust West. Haar missie: zorgen dat elk nieuwe park de zeeflora en - fauna niet bedreigt maar de biodiversiteit juist versterkt. ‘We hebben als bedrijf besloten dat we vanaf 2030 biodiversiteit-positief willen zijn: al onze nieuwe projecten moeten dan meetbaar verbetering geven in biodiversiteit. Belangrijk, want door de snelle groei van windenergie komen we op steeds meer plaatsen. En op al die plaatsen willen we de natuur niet verzwakken maar versterken.’

Impact beperken

Een belangrijke taak, want windparken op zee maken per definitie inbreuk op de bestaande omgeving, met name tijdens de bouwfase. Hansen: ‘De grootste impact zit in aanbrengen van de fundering en het plaatsen van de palen. Dat geeft lawaai en onrust op de zeebodem.’ Gelukkig is er veel mogelijk om die impact te beperken. ‘Dat begint al voordat de bouw start, bij het kiezen van de juiste locatie’, weet Hansen. ‘Daarbij kijken we niet alleen naar de plek met de meeste wind of de gunstigste liggen ten opzichte van vaarroutes, maar ook naar gebieden met de minste ecologische impact.’

Zodra de bouwfase aanbreekt, gebruiken de bouwers een trukendoos aan hulpmiddelen om overlast en lawaai bij het plaatsen van de funderingen en de zogeheten monopiles zo veel mogelijk te beperken. De feitelijke bouw van de fundering van een molen duurt hooguit een paar uur, weet Hansen. Bij een 760 MW windmolenpark zoals Borssele met 94 turbines was dat verspreid over een half jaar dus 94 keer een aantal uren. ‘Dat klinkt veel maar is ook relatief. Zeker als je ook kijkt naar de energieopbrengst.’

‘Met steenbestorting rond de fundering van windmolens kunnen we kunstmatige riffen vormen, met kleine en grote ruimtes waarin zeedieren kunnen schuilen en veilig kunnen opgroeien’

Het geluid van de wieken is op zee geen probleem, stelt Hansen. ‘Dat wordt ruimschoots overstemd door de wind en de golven. Belangrijker is het effect dat de wieken kunnen hebben op vogels en vleermuizen. Daarom bouwen we offshore windparken niet op grote migratieroutes, passen we sensors toe om turbines zo nodig tijdelijk stil te kunnen zetten en bouwen we door metingen voorspellingsmodellen op zodat we rekening kunnen houden met periodes waarin trekvogels langsvliegen.’

Kunstmatige riffen als ‘biohubs’

De windparken Borssele I en II, die Ørsted in 2020 in gebruik nam, waren voor de Deense bouwer de eerste offshore projecten met ecologische verrijking als onderdeel van de aanbesteding. ‘Dat heeft ons enorm geïnspireerd tot nieuwe oplossingen en ecologisch breder kijken. Ik vind dat een goede toevoeging aan tenders, en een uitstekend middel voor overheden om positieve impact te maken, op land én op zee.’ Sindsdien werkt het bedrijf met een heel scala aan creatieve manieren voor meer gezond zeeleven in en rond haar windparken. ‘Met steenbestorting rond de fundering van windmolens kunnen kunstmatige riffen vormen, met kleine en grote ruimtes waarin zeedieren kunnen schuilen en veilig kunnen opgroeien. Dat geeft allerlei soorten een zetje in de rug – van vissen en algen tot kokerwormen, oesters en mosselen.’ Ook kweekt Ørsted in Borssele bij wijze van pilot zeewier voor een natuurlijke leefomgeving voor de bedreigde Atlantische kabeljauw en onderzoekt het samen met Wageningen Marine Research vissen en ander zeeleven rond kunstmatige riffen in het zuidelijke deel. ‘We ontwikkelen verschillende soorten ‘biohubs’ met veilige ruimte voor jonge vis, met een soort gaas en 3D-geprinte riffen in een van onze Deense projecten, maar ook nestmogelijkheden voor vogels en allerlei variaties in riffen. Een menukaart van opties voor het rewilden van lokale ecosystemen.’

(Tekst gaat door onder het kader)

Luister de podcastserie Voor de Wind

Wil je nog meer antwoorden op veel gestelde vragen over windenergie? Luister dan ook naar de podcastserie Voor de Wind. In deze serie gaan Marijke Roskam en co-host Rene Lindenboom (Ørsted) in gesprek met verschillende experts. Luister hieronder meteen naar jouw favoriete aflevering.

‘Met de juiste maatregelen en bijvoorbeeld levende riffen en oesterbanken kunnen windparken uitgroeien tot de kraamkamers van de zee’

Kraamkamers van de zee

Bij de aanleg werkte Ørsted nauw samen met De Rijke Noordzee, een programma van Natuur & Milieu en Stichting De Noordzee. Dit heeft als doel om de onderwaternatuur in offshore windparken te verbeteren door middel van projecten, kennis delen en nauwere samenwerking tussen betrokken partijen. Volgens programmadirecteur Erwin Coolen van De Rijke Noordzee is de ecologische potentie van offshore windparken enorm. ‘Met de juiste maatregelen en bijvoorbeeld levende riffen en oesterbanken kunnen windparken uitgroeien tot de kraamkamers van de zee, cruciaal voor het versterken van biodiversiteit. Ørsted heeft bijvoorbeeld kabeljauwpijpriffen geïnstalleerd, met holle pijpen waarin jonge vissen makkelijk kunnen schuilen, en met steenbestorting kunstmatige riffen gecreëerd en oestertafels geplaatst. In Borssele II hebben we in 2021 samen met Ørsted twaalf kreeften gezenderd uitgezet op vier riffen rond de windmolens. De data over de bewegingen en gedragingen van de kreeften vertellen ons veel over hun leefgebied, hun activiteit en de beschikbaarheid van voedsel op en rond de riffen. Daarnaast nemen we dna-monsters uit het zeewater, waaruit we kunnen afleiden welke diersoorten er rondom de riffen leven, en doen we ook visuele inspecties met onderwaterdrones en dropcams.’ De uitkomsten zijn hoopgevend: ‘In Borssele is een oesteroverleving van 96% gemeten. Veel van die oesters zijn gegroeid, waardoor we weten dat het goed met ze gaat. Windparken helpen echt bij het versterken van de natuur. Alle data en ervaringen delen we in onze toolbox die we open source ter beschikking stellen zodat die kennis ook kan worden gebruikt in andere bestaande en nieuwe windparken.’

‘Alleen als we alle kansen benutten en samenwerken kunnen we offshore wind verantwoord uitrollen. En krijgen we de Noordzee weer gezond’

Natuurreservaten

Zijn offshore windparken daarmee straks ook natuurreservaten op zee? ‘Potentieel zeker, als het daar maar niet bij blijft’, waarschuwt Van Zonneveld. ‘Ook grote beschermde zones zijn nodig, waar de natuur helemaal ongestoord haar gang kan gaan. Met grote hoeveelheden schelpdieren die het zeewater filteren. Zodat dat weer helder wordt en dat ongezonde schuim op het strand – teken van een verstoorde balans – eindelijk verdwijnt.’

Coolen sluit zich daarbij aan: ‘Op het Nederlandse deel van de Noordzee produceren we nu 2,5 gigawatt windenergie met circa 400 windmolens. In 2030 zijn dat er vier keer zo veel, die samen 21,5 gigawatt opleveren. Daardoor groeit het oppervlak van windparken en daarmee het gebied zonder bodemberoerende visserij: eind 2023 is dat 1,65 procent van het oppervlakte van de Nederlandse Noordzee, rond 2030 zal dat 4,5 procent zijn. In totaal 2.600 vierkante kilometer met bodemrust. Daarnaast zijn ook aangewezen beschermde natuurgebieden belangrijk, waar we eveneens de natuur kunnen versterken. Ook dat mag wat ons betreft in de tendercriteria, in Nederland en alle andere Europese Noordzeelanden. Dat geeft een level playing field en is beter voor de biodiversiteit. Als we alle kansen benutten, kunnen we offshore wind verantwoord uitrollen. En krijgen we de Noordzee weer gezond.’