Inwoners van het Vlaamse Zwijndrecht lopen gezondheidsrisico's door de torenhoge pfas-waarden in hun bloed, afkomstig van chemiereus 3M. Het schandaal houdt Vlaanderen al maanden in zijn greep. Een kleine groep burgers komt in verzet tegen de Amerikaanse multinational.
'Nieuwe aardappelen', staat op het krijtbord langs de Neerstraat. Op het erf: een oude schuur aan een weiland, gekleurde gieters aan de muur. Het geluid van kippen, even verderop. Bij Eduard D'Hollander (67) in het Vlaamse Zwijndrecht wanen bezoekers zich op een boerderij, met bijbehorende boerenidylle. De aardappelen uit de moestuin zorgen voor wat extra inkomsten naast zijn pensioen.
De weg naar het huis van D'Hollander laat het andere gezicht van Zwijndrecht zien: industrie, industrie en nog eens industrie. De Neerstraat loopt langs de snelweg en de linkeroever van de Antwerpse haven. Het meest beruchte bedrijf van de regio ligt hemelsbreed 500 meter verderop. Chemiereus 3M, vooral bekend van de gele Post-its, Scotch tape en chemische stofjes om producten als pannen en kleding waterafstotend te maken.
Post-its klinken onschuldig, maar de uitstoot en werkwijze van 3M blijken dat niet. Het Amerikaanse chemieconcern is verwikkeld in een schandaal dat Vlaanderen al maanden in zijn greep houdt. De omgeving is ernstig vervuild met pfos, een substantie uit de pfas-familie. Deze stoffen maken producten waterafstotend, maar kunnen ook een verstoorde hormoonbalans, beschadigd immuunsysteem en kanker veroorzaken. Het RIVM kenmerkt pfas als 'zeer zorgwekkende stoffen.'
Pfas-chemicaliën blijven na lozingen via de lucht en het (afval-)water generaties lang achter in mensen, dieren en het milieu. Onderzoek van de Nederlandse toxicoloog Jacob de Boer wees uit dat dit het geval is in Zwijndrecht. Het zit in het water: in de Westerschelde zwemmen vissen die 800 keer de Nederlandse grenswaarde bevatten. Het zit in de aarde: omwonenden wordt sterk afgeraden om groentes uit eigen tuin en eieren van eigen kippen te eten. En het zit in mensen: uit onderzoek blijkt dat 90% van 800 mensen die rondom 3M wonen te hoge pfos-waardes in het bloed heeft.
'Bij licht verhoogde waarden denk ik niet meteen aan kanker, maar mensen die dichtbij 3M wonen lopen dat risico wel', zegt De Boer in gesprek met het FD. 'Bij waarden zoals we in het Vlaamse Zwijndrecht aantroffen, zou ik mijzelf serieus zorgen maken.'
Het is berekoud en begint bijna te schemeren, maar D'Hollander lijkt het niet te voelen. Gekleed in een fleecevest vertelt hij over de enorme 'stofwolken van zand' die hij vorig jaar ineens aan de horizon zag. Het kwam van de grond dichtbij het 3M-terrein. D'Hollander kan nog steeds niet geloven dat ze daar zijn gaan graven. 'Ze wisten het! Ze wisten hoe vervuild die grond was!'
D'Hollander is geboren op deze boerderij aan de Neerstraat, op zo'n twintig kilometer van de Nederlandse grens. Hij heeft de industrie zien oprukken. Waar nu de snelweg is, lag ooit een dijkje met daarachter grond van zijn familie. Grond waar nu 3M gevestigd is.
Zijn gezin heeft zich laten testen. Zijn vrouw Agnes had met 1100 microgram per liter bloed de hoogste waardes van het onderzoek van toxicoloog De Boer, bij D'Hollander was het 750 microgram. Ter vergelijking: de Vlaamse grenswaarde is 7 microgram pfas per liter. Daarboven lopen mensen gezondheidsrisico's.
De Zwijndrechtenaar is vooral kwaad op bouwbedrijf Lantis, de aannemer van de naastgelegen Oosterweelverbinding. Deze snelwegtunnel moet het fileprobleem op de Antwerpse Ring oplossen, maar loopt vlak langs de fabriek van 3M. Voor de aanleg moest Lantis sterk vervuilde grond afgraven, die mogelijk zou gaan stuiven. 'Onbegrijpelijk' dat de bouwer dit gewoon heeft gedaan, vindt D'Hollander. 'Die tunnel moest er hoe dan ook komen.'
Inmiddels ligt een derde van de 3M-fabriek stil om verdere risico’s voor omwonenden te voorkomen. Dit op last van de Vlaamse minister van Omgeving Zuhal Demir. Zij wil dat 3M duidelijkheid over de uitstoot verschaft en verzekert dat het zijn omgeving niet verder zal vervuilen. Een hoger beroep van 3M werd afgewezen door de rechter.
Ook de aanleg van de tunnel voor het Oosterweeltraject ligt voorlopig stil, na bezwaar van een groep Vlaamse burgers bij de Raad van de State. Op sommige plekken zat 1100 microgram pfas in één kilo aarde, terwijl 3 microgram per kilo tegenwoordig het absolute maximum is, net als in Nederland.
Grond met zulke hoge concentraties is te gevaarlijk om in dijken of bermen te verwerken. Toch is dat precies wat gebeurde: Lantis groef het op en stortte het in een metershoge berm op het terrein van 3M. Dus liet de Raad van State het project stilleggen.
Het is de vraag in hoeverre die vondst een verrassing was, zegt milieu-activist Thomas Goorden, een van de mensen die de werkzaamheden van Lantis aanvocht bij de Raad van State. Hij was een van de eersten die in het onderwerp ging spitten. ‘In januari 2021 kreeg ik stapels technische documenten na een wob-verzoek. Toen ik de grondwaarden bij het Oosterweeltraject zag staan, viel ik zo’n beetje van mijn stoel. Ik dacht eerst dat de komma verkeerd stond, zo hoog was het.’
Drie jaar later hebben Goorden en burgercollectief Grondrecht, een actiegroep van bezorgde burgers, niet alleen de fabriek van 3M en het Oosterweeltraject laten stilleggen, maar ook grootschalig bloedonderzoek en een parlementaire onderzoekscommissie afgedwongen. Deze commissie onderzoekt wie politiek verantwoordelijk is voor het schandaal. Ook buigt ze zich over de langetermijneffecten voor de volksgezondheid en mogelijke aansprakelijkheid.
Goorden spreekt van een doofpot. En hij is niet de enige die er zo over denkt. Na hoorzittingen door de parlementaire onderzoekscommissie zijn milieu- en boerenorganisatie ervan overtuigd dat de Vlaamse overheid al sinds 2017 wist van de vervuiling.
Daarom stuurden zij afgelopen week een dagvaarding aan de Vlaamse regering en Lantis voor het schenden van de informatieplicht en zorgplicht. Ook Ovam, de instantie voor het afvalbeleid en bodemsanering, is gedagvaard. De milieucoalitie eist een symbolische €1 morele schadevergoeding.
Burgercollectief Grondrecht stuurde eind januari een dagvaarding naar 3M, namens iets minder dan 600 omwonenden, om 'geleden schade' te laten vergoeden: van waardevermindering van eigendommen tot gezondheidsschade. De actiegroep wil ook dat de overheid strenger controleert op industriële lozingen en saneringskosten verhaalt op de vervuiler.
'We vragen ons van alles af', zegt Eva Frooninckx (35), mede-oprichter van burgercollectief Grondrecht. ‘Uit de laatste onderzoeken blijkt dat pfas de effectiviteit van vaccins voor tetanus en difterie vermindert, maar hoe zit dat met coronavaccins of de vaccinaties voor mijn baby? Dat is een vraagteken. We willen bovendien dat autoriteiten niet alleen naar bloedwaarden kijken, maar ook onderzoek doen naar klachten en gezondheidseffecten. Maar daar wordt geen gehoor aan gegeven.’
Voor Frooninckx is Grondrecht inmiddels een extra job bovenop haar fulltimejob als architect-projectleider, zegt ze. En een fulltime-piekeronderwerp: ‘Ik heb mijn tuin laten testen, de bodemwaarden waren veel te hoog. Thuis doen we alles op sokken, wassen we onze handen stuk en maken we vaak schoon, zoals wordt geadviseerd. Voor mijn dochtertje gebruik ik flessenwater voor melk en pap en gaan we een zandbak in de tuin plaatsen, zodat ze niet op de grond speelt. Maar als zij naar school gaat, of buiten speelt, heb ik daar geen controle over. Dat baart mij enorm veel zorgen.’
Ook softwareontwikkelaar Toon Penen (43) heeft zich aangesloten bij Grondrecht, vertelt hij aan zijn keukentafel in Zwijndrecht. Hij woont al zijn hele leven in het dorp, op een kilometer van 3M. Op zijn raam hangt een poster met 'Zwijndrecht gezond'.
Grootschalig zou hij het verzet niet noemen. 'Vlamingen zijn van nature heel passieve mensen. Velen steken hun hoofd in het zand. Bij mijn eigen zus zijn de bloedwaarden enorm hoog. Toch gaat zij gewoon door met haar leven. Ik heb eigenlijk ook wel wat beters met mijn tijd te doen, maar ik ben ontgoocheld dat de overheid ons niet heeft beschermd. Daarom kan ik dit niet laten passeren.'
Eigenlijk wil Penen weg uit Zwijndrecht. Maar kan hij zijn huis wel verkopen, wetende wat hij weet? 'Zelfs als het kopers niet kan schelen weet ik wat hier in de grond zit. Stel dat hier een gezin met kinderen komt wonen. Dat vind ik lastig.'
Op het erf van D'Hollander denkt niemand aan verhuizen. D'Hollander is allerminst in paniek. Zijn zoon en dochter eten geen eieren meer, maar hij nog wel. En ja, zijn vrouw heeft veel pfos in het bloed, maar de buurvrouw heeft meer. 'En we voelen ons prima.'
Zijn enige twijfel betreft die moestuin. Moet hij wel nieuwe groenten planten, als niemand ze gaat eten? Hij weet het niet. Maar voorlopig blijft het bord met 'nieuwe aardappelen' staan.
3M Zwijndrecht, waar zo'n 350 mensen werken, zegt in een reactie dat het 'reeds geruime tijd' bezig is om de pfas-emissies van de locatie te verminderen. Ook trekt het bedrijf €125 mln uit voor onder meer bodemonderzoek en 'goodwill compensatiesteun' aan landbouwers in de regio. In eerdere persberichten stelde 3M dat het stilleggen van processen 'niemand ten goede' komt en betreurde het de 'onnodige onrust'. Ook betwijfelde het bedrijf of de hoge pfos-waardes schadelijke gezondheidseffecten hebben.
3M-ceo Mike Roman vertelde dinsdag bij de presentatie van de wereldwijde kwartaalresultaten dat hij in gesprek is met de lokale overheid over de afvalwaterlozingsvergunning. Een nieuwe wijziging in die vergunning zou 'een materiële impact kunnen hebben' en mogelijk de productie kunnen onderbreken op de hele productielocatie, 'met gevolgen voor klanten en voor de levering van materiaal aan andere 3M-fabrieken'.
Interview met toxicoloog Jacob de Boer: 'Nederland moet hiervan leren.'
