De sancties tegen Rusland gaan niet leiden tot het het einde van de oorlog in Oekraïne en de grens van de strafmaatregelen is bereikt. Die conclusie trekken experts, een jaar na de invoering van de eerste sancties tegen oligarchen en bedrijven. 'Een dictator breng je hiermee niet op andere gedachten.'
Ruim 1500 oligarchen, politici en bedrijven uit Rusland staan sinds de Russische inval van Oekraïne op de zwarte lijst van de Europese Unie. De strafmaatregelen leidden tot het bevriezen van miljarden euro's aan tegoeden, het opzeggen van voor het Kremlin lucratieve energiecontracten en het bemoeilijken van de aanvoer van producten, variërend van wapens tot luxe goederen.
Brussel geeft zichzelf een schouderklopje voor het snel invoeren van inmiddels negen omvangrijke sanctiepakketten tegen president Poetin en zijn intimi. Maar het primaire doel, het beëindigen van een gewapend conflict, is steeds verder uit beeld geraakt. Het effect van sancties wordt stelselmatig verkeerd ingeschat, menen experts.
Het Internationaal Monetair Fonds voorspelt zelfs dat de Russische economie de komende twee jaar weer met ruim 2% groeit. 'Dat komt mede door stijgende energieprijzen, en doordat het land veel sluipwegen vindt om sancties te ontwijken', stelt hoogleraar internationale economie aan de Rijksuniversiteit Groningen Steven Brakman.
Dat de sancties niet waterdicht zijn, was in september al in het FD te lezen. In meerdere sectoren, variërend van microchips tot hout, is een levendige parallelhandel ontstaan via landen als Turkije, Kazachstan en China, regimes die geen sancties handhaven tegen Rusland. De export naar deze landen vanuit Nederland is met vele tientallen procenten toegenomen.
Ondertussen zijn er weinig tekenen dat de oligarchen hard geraakt zijn. Twintig Russische miljardairs zijn nu circa $10 mrd rijker dan een jaar geleden, blijkt uit de dagelijks fluctuerende Billionaires Index. Het aangedikte vermogen wordt voornamelijk veroorzaakt door stijgende beurskoersen.
Volgens recente schattingen is voor €19 mrd aan bezit van oligarchen bevroren in de Europese Unie, en €33 mrd van de Russische centrale bank. Maar tekenend is dat dit bedrag na verloop van tijd is gaan dalen. Nederland heeft circa €100 mln aan tegoeden weer vrijgegeven nadat oligarchen met succes ontheffingen hadden aangevraagd of zakelijke belangen hadden geherstructureerd. Het ministerie van Financiën heeft 31 ontheffingen verleend. De verwachting is dat het bevroren tegoed in Nederland — het laatst bekende totaalbedrag was €547 mln — verder daalt.
Europa hoopt de druk op de oligarchen nog op te voeren door een methode te vinden om bevroren tegoeden te onteigenen en deze in te zetten voor de wederopbouw van Oekraïne. Juristen zien dit als een moeilijk begaanbare route die indruist tegen grondrechten en waarvoor bovendien overeenstemming nodig is van alle lidstaten. Lidstaten met warme economische banden met Rusland, zoals Hongarije, liggen vaker dwars.
De EU blijft zoeken naar uitbreiding van zijn zwarte lijst, maar volgens Armin Cuyvers, hoogleraar Europees Recht aan de Universiteit Leiden, wordt dat steeds lastiger. Er bestaat vrees dat het straffen van nóg meer personen en entiteiten de juridische grondslag ondermijnt. 'De kans wordt groter dat de vereiste verbanden tussen gesanctioneerden en het Russische regime steeds dunner zijn, en lastiger te bewijzen. Daarmee neemt het risico toe dat het voor de rechter mis gaat, dat sancties met succes onderuit worden gehaald.'
Getroffen Russen die het niet eens zijn met de sancties kunnen deze aanvechten bij het Europees Hof van Justitie. Tot op heden zijn er 75 zaken aanhangig gemaakt bij dit gerechtsorgaan. De klagers bestaan in hoofdzaak uit een bont gezelschap van miljardairs en hun familieleden, onder wie een ex-model uit Servië en een voormalig Formule 1-coureur.
Naast verwijdering van de sanctielijst eisen negen personen een schadevergoeding, variërend van een symbolische euro tot één miljoen. De meest opmerkelijke casus is die van Roman Abramovitsj, die €1 mln eist vanwege 'geleden immateriële schade' bij de gedwongen verkoop van de Londense voetbalclub Chelsea. Abramovitsj wil dat het smartengeld wordt gestort in een door de Europese Raad zelf op te richten 'liefdadigheidsstichting voor de slachtoffers van conflicten'.
Waar Poetin niet wakker lijkt te liggen van de sancties, stapelen de zaken bij de Europese rechtbanken zich op. De werking van de sancties roept principiële vragen op over grondrechten, en de rechtszaken dreigen uit te draaien op procedures die jaren kunnen duren. Voer voor juristen dus. Dat plaatst Nederlandse advocatenkantoren wel voor een dilemma: het is goed geld verdienen aan Russische cliënten, maar is het ethisch wel in de haak om voor gesanctioneerde Russen te werken?
Advocatenkantoor Houthoff maakte na de invasie van Oekraïne een ommezwaai. Jarenlang bestierde dit kantoor een zeer lucratieve praktijk met Russische cliënten, waaronder aan de staat gelieerde partijen. Dat leverde Houthoff de bijnaam 'Het Kremlinkantoor' op. Maar na de invasie besloot het kantoor onder druk van de publieke opinie om alle Russen buiten te zetten.
Sindsdien hebben meer advocatenkantoren bijstand aan gesanctioneerde Russen geweigerd, terwijl dat rechtsstatelijk niet vereist is. Professionele juridische bijstand in procedures is immers een grondrecht, doceert advocaat en sanctie-expert Thom Dieben. Hij helpt advocaten die toch Russen bijstaan om dat conform de sanctieregels te doen.
Niet dat alle Russen makkelijk onderdak vinden bij een advocatenkantoor. Integendeel: sinds het uitbreken van de oorlog kwamen verschillende Russen met belangen in Nederland zonder advocaat te zitten. Ze konden nergens terecht, en in zo'n geval wijst de Orde van Advocaten, in casu de deken, een advocaat aan. Een eigenlijk niet te weigeren opdracht, door een enkeling omschreven als 'rechtsstatelijk corvee'.
Sinds de invoering van de sancties hebben dekens in Amsterdam, Rotterdam en Den Haag acht keer een aanwijzing gedaan. Het daadwerkelijke aantal rechtszaken met Russen ligt hoger, omdat er nog altijd advocaten zijn die vrijwillig Russen bijstaan.
De advocaten die al dan niet vrijwillig Russische cliënten verdedigen, balanceren wel op een slap koord, merkt Marius Jitta, een ervaren ex-partner van Zuidaskantoor Stibbe. Hij heeft op aanwijzing van de Amsterdamse deken twee Russische rechtszaken aangenomen waarbij hij zich volgens de sancties moet beperken tot procesverdediging. Advisering bij transacties of andere activiteiten is uit den boze, en of dit wél mag als daarmee een rechtszaak kan worden voorkomen is onduidelijk. Jitta: 'Ik voel mij beperkt bij het strategisch meedenken, terwijl dat normaal een belangrijk onderdeel van mijn vak is. Ik merk dat de afstand met mijn cliënt daardoor groter is.'
Jitta en zijn raadsman Thom Dieben denken ondertussen dat de sancties een 'zeer beperkte' invloed hebben op het beëindigen van de oorlog, toch het uiteindelijke doel van alle rompslomp. In plaats daarvan vergroten de sancties vooral het risico dat het recht wordt misbruikt. Jitta: 'Een bedrijf kan bijvoorbeeld weigeren een contract na te komen omdat men weet dat het voor de Russische wederpartij praktisch vrijwel onmogelijk is om naleving bij de rechter af te dwingen.'
De sancties hebben hun grens nu wel bereikt, concludeert Steven Brakman, die stelt dat de enige route voor het Westen nu is aanschuiven aan de onderhandelingstafel met Poetin. Het is bovendien een voorspelbare uitkomst, aldus de hoogleraar. 'Uit de geschiedenis blijkt telkens weer dat sancties niet goed werken. Natuurlijk heeft Rusland er op sommige vlakken last van, maar of je er een dictator mee op andere gedachten brengt? Het antwoord is nee.'
Nederlandse advocaten die Russen bijstaan hebben te maken met bedreigingen, soms ernstig. Dat bevestigen de Amsterdamse dekens Barbara Rumora en Jacqueline Schaap na vragen van het FD. 'Soms gaat het om ernstige signalen, in andere gevallen lijkt er eerder sprake van een emotionele oprisping', laten zij schriftelijk weten.
Ook het landelijk dekenberaad is bekend met de bedreigingen, zegt voorzitter Eef van der Wiel. Zij zegt dat de bedreigde advocaten niet in de kou staan. De dekens hebben korte lijnen met de hoofdofficieren van justitie. Zo kan er snel een risicoanalyse worden gemaakt om eventueel passende maatregelen te nemen. Van der Wiel: 'Laat ik het zo zeggen: ook bij een calamiteit op zaterdagavond weet ik wie ik moet bellen.'
Advocaat Marius Jitta, die op grond van aanwijzingen twee Russische cliënten bijstaat, merkt dat de oorlog 'veel emoties' losmaakt in de samenleving. Nadat in de krant had gestaan dat hij een Russisch bedrijf bijstaat, ontving hij verschillende e-mails. 'Daarin staan scheldtirades van mensen die mijn werk moreel verwerpelijk vinden. Mensen die dat doen hebben geen benul van grondrechten. Ze weten niet dat, wanneer je door de deken bent aangewezen, je ook verplicht bent rechtsbijstand te verlenen.'
