Het ongemak met sponsorgeld van de fossiele industrie neemt toe in de culturele sector. Een paar jaar geleden was het nog een taboe-onderwerp, nu durven musea en podiuminstellingen stelling te nemen tegen 'foute' euro's. Al is afscheid nemen van die geldstroom niet voor iedereen even gemakkelijk. 'Vliegen we dan ook geen objecten uit het buitenland meer in?'
'Blijf met je poten van onze kunst af!' zei Martine Gosselink, directeur van het Mauritshuis, in oktober nadat een klimaatactivist zijn hand had vastgeplakt aan het Meisje met de Parel van Vermeer. 'Ik ben moeder van drie kinderen, ik wil heel graag een gezond klimaat doorgeven aan de volgende generaties. Maar dit gaat écht te ver.'
Nog niet heel lang geleden had het Mauritshuis een 'Royal Dutch Shell Vleugel', als dank voor de €3 mln die de oliemaatschappij in de verbouwing van het museum had gestoken. Die naam verdween in 2018 toen het museum de banden met Shell verbrak. Officiële reden: het contract liep ten einde. Het Mauritshuis ontkende bij hoog en bij laag dat er een link was met de ethische discussie over de verantwoordelijkheid van de fossiele industrie voor klimaatverandering.
Het Mauritshuis was niet de enige die zich niet aan dat onderwerp durfde te branden. Terwijl in de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk een debat losbarstte over 'toxic philantropy' en 'art washing', het oppoetsen van een besmet blazoen door geld te geven aan wetenschap en cultuur, hielden de Nederlandse musea en podiuminstellingen zich angstvallig stil.
Het debat was aangezwengeld door kunstenares Nan Goldin. Zij klaagde de filantropenfamilie Sackler aan wegens art washing omdat de Sacklers met de miljarden die ze verdienden aan verslavende pijnstillers onderzoeksinstituten en musea in de hele wereld hadden gespekt. Ook de Universiteit Leiden bleek een Sackler Laboratory for Astrophysics te hebben en een Raymond and Beverly Sackler leerstoel voor de Geschiedenis en Cultuur van de Verenigde Staten.
Wegduiken is niet langer een optie. Daar worden bestuurders hardhandig aan herinnerd als actievoerders van clubs als Fossil Free Culture, Just Stop Oil of Extinction Rebellion hun gebouw binnenstappen en luidkeels aandacht vragen voor klimaatverandering.
Met het culturele ondernemerschap is de politiek de bestuurskamers binnengesijpeld. Giften zijn niet langer neutraal, maar kunnen door een maatschappelijke kwestie besmet zijn geraakt. Waar directies van musea, orkesten en theatergezelschappen zich vroeger konden wentelen in onpartijdigheid, moeten ze nu kleur bekennen.
Eind april houdt de Museumvereniging een seminar 'Fout geld? Ethische keuzes bij fondsenwerving'. Er is behoefte aan een collectief statement, zegt Vera Carasso, directeur van de Museumvereniging, waar 471 musea bij zijn aangesloten. Ze probeert ook aansluiting te vinden bij de instellingen voor podiumkunsten. 'Eigenlijk hebben we een Code Duurzaamheid en Klimaat nodig. Al schrikken veel mensen in de sector van het woord “code”, want de regeldruk is nu al groot. Misschien dat zo'n code er ooit komt, maar laten we eerst maar eens kijken waar we het over eens zijn.' Volgens Carasso voelt de meerderheid van de musea zich inmiddels niet meer prettig bij sponsoring door de fossiele industrie.
‘Het maatschappelijk sentiment kan ook weer veranderen. Zie de wapenindustrie sinds het uitbreken van de oorlog in Oekraïne’
Enkele musea staan er iets anders in. Het Groninger Museum dankt zijn bestaan aan de fossiele industrie. 'Het gebouw was het cadeau voor 25 jaar gaswinning in Groningen', vertelt directeur Andreas Blühm. Gasunie, het overheidsbedrijf dat zorgt voor het transport van het Nederlandse aardgas, en gashandelaar Gasterra maken blockbustertentoonstellingen mogelijk, zoals die over David Bowie en over de Rolling Stones. Hun gezamenlijke bijdrage is zo'n €100.000 per jaar.
Natuurlijk is er binnen het museum discussie over die relatie, zegt Blühm. 'We hebben er twee maanden geleden zelfs een talkshow over gemaakt, met de Gasunie en Fossil Free Culture Nederland. Wij zijn het eens: weg van de fossiele brandstoffen, hoe sneller hoe beter. Alleen, ik denk dat je dat doel, de energietransitie, sneller bereikt mét de Gasunie dan zonder. Die investeren zó veel in duurzame energie, kijk maar in hun jaarverslag.' Hij wijst erop dat de Gasunie een 'toekomstgericht staatsbedrijf' is. 'Ik vind het een waardevolle partner waar wij ons niet voor hoeven te schamen.'
Het Drents Museum in Assen wordt al sinds 1975 gesponsord door de NAM, eigendom van Shell en ExxonMobil. Jaarlijks doneert de NAM €25.000, op een begroting van ongeveer €10 mln. 'Recentelijk hebben we een eenmalige bijdrage van de NAM gekregen van €500.000 om een nieuwe entree te bouwen', vertelt directeur Harry Tupan. 'De NAM is in Drenthe de enige partij die in staat is om met zulke bedragen de cultuur te ondersteunen. Ik kan die €25.000 best missen, maar het gaat ook om de langjarige relatie.'
Volgens Tupan kun je een individueel museum niet opzadelen met zo'n moeilijke beslissing om een bevriende sponsor de deur te wijzen. En als die beslissing collectief wordt genomen, ben je er ook nog niet, zegt hij. 'Gaan we dan ook stoppen met het organiseren van grote tentoonstellingen waarvoor objecten uit het buitenland worden ingevlogen? Als ik twee jaar uitsluitend exposities maak over Drenthe ben ik klaar. Het gaat ook om ons bestaansrecht.'
De discussie over 'fout geld' raakt ook het bestuur. Zou het Concertgebouw nu nog oud-Shell-topman Jeroen van der Veer benoemen tot lid van de raad van commissarissen? Van der Veer trad in 2017 terug als toezichthouder, maar is nog steeds voorzitter van het Concertgebouwfonds. Simon Reinink, directeur van het Concertgebouw, gaat niet in op hypothetische vragen, zegt hij. 'We zijn nu heel tevreden met de partners met wie we werken.' Natuurlijk kijkt hij naar het maatschappelijk sentiment. 'Maar dat kan ook weer veranderen. Neem de wapenindustrie, die staat in een ander perspectief sinds het uitbreken van de oorlog in Oekraïne. Welke sponsor je ook neemt: banken, verzekeraars, iedereen heeft raakvlakken met energie. Er zijn altijd wel opmerkingen te maken.'
Renée Steenbergen, onderzoeker en publicist over de financiering van de cultuur, vindt dat de sector zich veel te slap opstelt. De financiële sector is van oudsher de grootste sponsor in de cultuursector, zegt ze. 'Zijn banken de volgende sponsors die geweigerd gaan worden? Dat zou ik denken. Dat zeggen actiegroepen als Extinction Rebellion (XR) ook: zolang banken grootaandeelhouder zijn van oliemaatschappijen gaan zij gewoon door met actievoeren.'
Maar toen Steenbergen aan Rijksmuseum-directeur Taco Dibbits voorlegde dat zijn hoofdsponsor ING een van de grootste investeerders ter wereld is in de fossiele industrie, kreeg ze een 'heel formeel' antwoord. 'Dibbits zei dat hij er “alle vertrouwen in heeft” dat ING zijn verantwoordelijkheid zal nemen voor de energietransitie.' ING sponsort het Rijksmuseum met zo'n 9 ton per jaar.
De XR-actievoerders die begin maart doordrongen tot de zaal waarin de Nachtwacht hangt, riepen het museum overigens op de banden te verbreken met KLM, dat als sponsor gratis het transport van de kunst voor het museum verzorgt.
Voor Naturalis in Leiden was het helemaal niet zo moeilijk, vertelt directeur Edwin van Huis. Per 1 januari neemt Naturalis geen geld meer aan van oliemaatschappijen, noch van de luchtvaartsector. 'Sowieso deden we daarvoor alleen maar onderzoek voor fossiele industrie als dat te maken had met de energietransitie. Vorig jaar kregen we een nieuw onderzoeksvoorstel van Shell, dat wilde weten of de biodiversiteit rond de palen van windmolens op zee inderdaad toeneemt, zoals wel wordt gedacht. Maar we kwamen tot de conclusie dat Shell de afgelopen jaren écht te weinig heeft gedaan aan de energietransitie. Te weinig om via het partnerschap met ons legitimiteit te verkrijgen.' Marjan van Loon, de ceo van Shell Nederland, is nog op bezoek geweest bij Naturalis om erover te praten. Vergeefs.
‘De mensen die er werken zijn vaak links georiënteerd, maar ze vliegen zich helemaal gek naar biënnales’
Even voor de helderheid: Naturalis is geen culturele instelling, maar een onderzoeksinstelling met een museum ernaast. De subsidie van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen (OCW) komt meer van de W dan van de C. Maar het is wel een instituut met zowel publieke als private geldstromen, net als in de cultuursector. En Shell bood serieus geld voor het onderzoek: €1,2 mln, goed voor twee onderzoeksbanen van een paar jaar. Van zulke sponsoren kunnen ze in de cultuursector alleen maar dromen.
Hoewel het dus om geld ging voor de wetenschappelijke tak, speelde het museum van Naturalis een bijrol. Op 23 november vroegen drie naakte activisten van Extinction Rebellion daar naast het skelet van de wolharige mammoet aandacht voor een andere volgens hen bijna uitgestorven diersoort: de mens. Van Huis: 'Ze hebben veel fans bij ons in het instituut. Ik reken mijzelf daar ook toe.'
Discussies over 'fout' geld leiden onvermijdelijk tot een fundamentele discussie over de sector zelf, stelt onderzoeker en adviseur Steenbergen. 'Er is een soort cognitieve dissonantie in de sector. De mensen die er werken zijn vaak links georiënteerd en onderschrijven de doelen van de klimaattransitie, maar ondertussen vliegen ze zich helemaal gek naar biënnales en tentoonstellingen. Waar blijven de climate officers van de grote musea die het eigen beleid tegen het licht houden?'
Wat Steenbergen betreft moet het hele verdienmodel in de cultuur op de schop, zoals ze ook betoogt in het recent verschenen pamflet De Kunst van Anders. Steenbergen: 'Cultureel ondernemerschap heeft zijn prijs en zijn grens. “Haal het maar uit de markt” kregen musea en podiuminstellingen te horen. Nu moeten ze daar nee tegen zeggen. Als je wilt dat musea ethisch verantwoord handelen en daarin ook een gidsfunctie hebben, moet je ze daartoe financieel in de gelegenheid stellen.'
Waarom kiezen klimaatactivisten voor musea en andere culturele instituten om hun punt te maken? 'Om door de korst van de media te breken', zegt Simon Bramwell, een Britse activist bij Just Stop Oil, 'Dat is vooral nodig in het Verenigd Koninkrijk, waar de meeste media in handen zijn van enkele oligarchen zoals Rupert Murdoch die directe banden hebben met de fossiele industrie.'
Op de tweede plaats komt de relatie die de culturele en wetenschappelijke instituten zelf met de olie-industrie hebben, zegt hij. 'Dat is greenwashing. Wist je dat het London Science Museum laatst een zwijgovereenkomst heeft getekend voor een tentoonstelling die gesponsord werd door Shell? Censuur van de verraderlijkste soort in mijn ogen. Ze buigen het verhaal naar wat de oliemaatschappijen het publiek willen laten geloven. Dat doen ze al tientallen jaren.'
Just Stop Oil, dat banden heeft met groepen op het continent zoals Letzte Generation, is volgens Bramwell wat radicaler dan Extinction Rebellion of Insulate Britain. 'Maar er is overlap. We hebben geen leden en iedereen is welkom op vergaderingen.'
Bramwell beseft dat de acties, met name die in kunstmusea, ook de woede kunnen wekken van het publiek. 'De publieke opinie hoeft niet altijd aan onze kant te staan. Het publiek ziet een onschatbaar kunstwerk dat in gevaar komt, maar wat ze niet zien is de ijsberg die daaronder zit. Dat onze oceanen bedreigd worden, onze bossen, onze ecosystemen, die ook onschatbare waarde hebben. Woede kan ook een doel dienen.'
