Donald Trump heeft meerdere malen fel uitgehaald naar de (Europese) leden van het Navo-bondgenootschap. Als de lidstaten niet eindelijk hun financiële verplichtingen nakomen, hoeven ze niet langer op de steun van de VS te rekenen. Hoe groot is de kans dat hij zijn dreigement omzet in concrete daden en wat betekent een terugtrekkende beweging van de VS voor het veiligheidsbeleid in Europa? Jaap de Hoop Scheffer, voormalig Navo-chef en Frank van Kappen, generaal buiten dienst der mariniers, uiten hun zorgen. ‘Als de president Trump handelt zoals de kandidaat Trump heeft gesproken dan betrekt de lucht boven Europa volledig’, zegt de Hoop Scheffer. ‘En niet alleen bij ons. Ook het opzeggen van militaire verdagen met Japan of Zuid-Korea met de mededeling dat ze zelf maar kernwapens moeten aanschaffen voor hun veiligheid is bijzonder zorgelijk.’ Bij verdragen horen in de ogen van De Hoop Scheffer verantwoordelijkheden. ’Ik hoop en mag toch verwachten dat de heer Trump zich daar aan houdt, maar succes is verre van verzekerd.’

Inlichtingendiensten

‘De kussens van het pluche zullen voor Trump harder blijken te zijn dan hij gedacht had’, vult van Kappen aan. ‘Als hij binnenkort wordt gebriefd door de inlichtingendiensten en militaire commandostructuren zal hij zich realiseren dat hij opereert binnen een complex systeem en je kunt een land niet besturen buiten dat systeem om. Het is niet zo dat hij in zijn eentje kan besluiten op de rode knop te drukken.’

Dwerg

Niettemin zijn beide defensiespecialisten ongerust over de wispelturigheid van de nieuwe president en de gevolgen die het voor de veiligheid in Europa kan krijgen. Van Kappen: ‘Hij heeft zelfs een keer gezegd Amerika helemaal terug te trekken uit de Navo. We hebben de Amerikanen hard nodig. Europa is een militaire dwerg geworden en het zal jaren duren voordat we weer een beetje op sterkte zijn, als we daar al in slagen. Intussen leven we wel in een periode waarin macht verschuift en dat gaat vaak gepaard met bloedvergieten en vluchtelingenstromen. Kijk om ons heen. Bij bijna al onze buren staat het huis in brand.’

De hoop Scheffer waarschuwt: ‘Europa moet rekening houden met scenario’s waarin de Amerikanen zeggen dat het niet langer hun zaak is.’ Volgens hem is de grootste fout die we kunnen maken om Trump weg te zetten als een man met een beperkt verstandelijk vermogen. ‘Het is geen domme man, net zoals W Bush en Reagan geen domme mannen waren. Hoewel ik meteen toegeef dat habitus en karakter bij Trump een risico op zich vormen.’

Belofte

Trump heeft meerdere malen laten weten het onacceptabel te vinden dat landen van de Navo zich niet houden aan de afspraak jaarlijks twee procent van het bruto nationaal product te besteden aan defensie. Sinds het vallen van de muur nemen de meeste landen het niet zo nauw met deze norm en in de loop der jaren zijn de VS bijna tachtig procent van de kosten voor hun rekening gaan nemen. In Nederland zijn de uitgaven onder de welluidende naam ‘vredesdividend’, drastisch omlaag gegaan. Tijdens de Navo-top in Wales in 2014 hebben de lidstaten opnieuw beloofd zich aan de norm van twee procent te zullen houden, zij het pas over tien jaar. In de meeste landen is een kentering zichtbaar en stijgen de defensie-uitgaven voor het eerst sinds jaren weer, maar onvoldoende om de vervanging en opbouw van nieuwe eenheden te realiseren. Trump lijkt daar niet op te willen wachten en zet de hakken in het zand. Beide heren zien hierin voorlopig het enige lichtpuntje.

Fooi

De Hoop Scheffer: ‘De Amerikanen klagen al veel langer over de Europese zuinigheid. Als secretaris-generaal zie ik nog de Europese regeringsleiders enigszins beschaamd naar de neuzen van hun schoenen kijken als ze hiermee werden geconfronteerd. Als Trump het debat over de bijdragen aan de Navo werkelijk heropent, dan komen we heel scherp bij ons zelf terecht. Het zou mij een deugd zijn als de lidstaten eindelijk inzien dat lid zijn van de Navo niet voor een fooi kan.’

Van Kappen: ‘Er zijn maar vijf landen binnen de Navo die aan de norm van twee procent voldoen. Nederland zit op slechts 0.8% als de wachtgeldregelingen en pensioenuitkeringen er vanaf worden getrokken. Dat is natuurlijk beschamend.’

Ziel

Als Trump woord houdt kunnen de gevolgen ingrijpend zijn: ‘Trump zegt iets heel gevaarlijks als hij steun afhankelijk maakt van de vraag of de rekening is voldaan. Daarmee haal je de ziel uit de Navo en zet hij artikel 5 van de Navo — een aanval op één is een aanval op allen — op het spel.’

De Hoop Scheffer: ‘De Navo is een waardengemeenschap en werkt niet via Amerikaanse dictaten. De VS kunnen nooit zeggen: als jullie niet betalen is dat het einde van onze veiligheidsgarantie en werkt artikel 5 niet meer. Daarmee zouden de Baltische Staten en Polen nog verder de stuipen op het lijf worden gejaagd.’

Loos gebaar

Beide heren verwekomen de hernieuwde aandacht voor defensie, maar moeten ook vaststellen dat in geen van de verkiezingsprogramma’s — ook niet in die van hun eigen partijen — hardop wordt gesteld dat de twee-procentnorm maatgevend is. Ze ergeren zich aan de verwachting in de politiek dat veel van de achterstanden kunnen worden weggewerkt via ‘pooling and scharing’. Landen zouden beter afspraken kunnen maken over het delen van materieel en manschappen, zo is de gedachte. Van Kappen: ‘Een loos gebaar als er bijna niets meer te poolen te sharen valt.’

Die rauwe werkelijkheid dwingt Europa tot meer samenwerking op defensiegebied. Volgens iedere weldenkende defensiespecialist is een Europees leger geen haalbaar doel, maar wel een verregaande afstemming over de vraag waar behoefte aan is en waar de kwetsbaarheden zijn. Een lastige opdracht in een tijd waarin Europese samenwerking een vies woord is.

Jalta

De zwakte van Europa baart van Kappen zorgen: ‘Amerika kan het zich niet permitteren dat Europa onder invloed van Rusland komt en daar zit tegelijkertijd mijn angst voor de langere termijn. Dat Poetin en Trump zonder ons over het lot van Europa gaan beslissen. Ik krijg het beeld van Jalta voor ogen waar in 1945 de VS en Rusland Europa verdeelden. Churchill zat er toen ook bij, maar Engeland speelt nu geen rol meer en ik zie op dit moment geen Europees land dat het militaire gat kan vullen.’

Sancties

De Hoop Scheffer maant de Europese leiders tot spoed: ‘Ik raad ze aan zo snel mogelijk discreet het gesprek met Trump en zijn adviseurs aan te gaan.’ Hij is bang voor wat er kan gebeuren in het ‘geopolitieke machtsvacuüm’ tot het moment dat Trump daadwerkelijk wordt beëdigd. ‘Poetin is een slimme schaker en heeft verstrekkende ambities. Hij zal deze periode maximaal gebruiken om zijn eigen positie te verbeteren. In Syrië, maar ook in Europa. Eventueel in overleg met Trump zal hij bijvoorbeeld proberen de sanctiemaatregelen tegen Rusland te verzachten. Ik zou de Europese regeringsleiders dringend adviseren hun rug recht te houden en niet aan dat pakket te gaan morrelen.’

Sociale media

In dat kader wijzen beide heren ook op het gevaar van een zogeheten ‘hybride oorlog’. Het gaat hierbij niet om openlijk gewapende conflicten, maar om het uitlokken van terreuraanslagen en rellen in een land, vergelijkbaar met hetgeen enkele jaren geleden in Oekraïne en de Krim heeft plaatsgevonden. Dat gebeurt onder andere met gebruikmaking van technologie (sociale media) en de inlichtingendiensten.

Van Kappen: 'Zo’n scenario is in de Baltische staten niet ondenkbaar. Voor de Navo is het lastig om een hybride oorlog als een echte oorlog te bestempelen. Om die reden zijn er in de Baltische regio ook als drempel extra eenheden gestationeerd. Als de Amerikanen daar mee ophouden hebben we een probleem. Poetin raakt niet onder de indruk van Noorse of Nederlandse troepen, wel van Amerikaanse.’