De iPad van de onderzoeker toont rode vlekjes op grote groene vlakken. ‘Dat zijn stukjes dorpsgrond omsloten door palmolieplantages in Kalimantan.’ De onderzoeker, die anoniem wil blijven omwille van zijn werkrelaties met de Indonesische overheid, is verbonden aan een internationale bosorganisatie en bestudeert landbezit. ‘Hier heeft de overheid een vergunning afgegeven voor een plantage zonder rekening te houden met lokale gemeenschappen. Vaak zijn dat boeren zonder eigendomspapieren, die dat land al generaties lang bewerken.’ Een bezoek aan het betreffende dorp brengen raadt de onderzoeker ten strengste af. Je als journalist mengen in de met macht en geld omgeven palmoliesector is simpelweg te gevaarlijk, zegt hij. 

De groeiende wereldvraag naar palmolie — ’s werelds meest geconsumeerde plantaardige olie, verwerkt in voedsel, cosmetica en biobrandstof — heeft een jacht op land ontketend. Indonesië, de grootste palmolieproducent en -exporteur, krijgt er jaarlijks een half miljoen hectare aan palmplantage bij. Op de palmolie-eilanden Sumatra en Kalimantan strekken de plantages zich over honderden kilometers uit. Samen met Maleisië voorziet het land in 84% van de wereldproductie, met een gezamenlijke exportwaarde van $ 36 mrd.

Particulieren

Ook steeds meer individuen, van leraren tot ambtenaren, beginnen een eigen plantage. Ze kopen een hectare of branden een stuk bosgrond af. Circa 40% van het Indonesische oliepalmareaal, dat in totaal zo’n elf miljoen hectare telt, is in handen van deze groep particulieren. De oliepalm brengt zichtbare welvaart, maar vergroot ook de druk op land. Met ontbossing en conflicten tot gevolg. 

President Joko Widodo kondigde vorig jaar een vijfjarig moratorium aan: geen nieuwe plantages meer. Wel wil het land nieuwe landbouwtechnieken om de productiviteit te verbeteren. Een herziening van de plantagewet moet bovendien een einde maken aan het gesjoemel met vergunningen en ervoor zorgen dat alle palmolieboeren de juiste eigendomspapieren hebben. Nederland gaat daarbij helpen. In november 2016 sloot Indonesië een overeenkomst met Kadaster International om landregistratie te versnellen. Nu is slechts circa 35% van het land geregistreerd. Dat ligt aan de basis van veel problemen. 

Vrijgesteld

Zo valt een deel van de groeiende groep particulieren buiten het blikveld van de overheid. Een boer met minder dan 25 hectare is wettelijk vrijgesteld van bepaalde verplichtingen. Maar door slechte registratie en corruptie kan een eigenaar in werkelijkheid al gauw meer dan dat vrijgestelde maximum bezitten. En doordat grond schaarser wordt, worden oliepalmen ook op kwetsbare veengrond of in bosgebied geplant. Dat is illegaal.

Een betere landregistratie bevordert ook de productiviteit, stelt een woordvoerder van Greenpeace. ‘Dan is te traceren waar een bedrijf of oliemolen zijn palmvruchten vandaan haalt, en wie slechte kwaliteit levert. Die boeren kunnen worden ondersteund met goede zaden en best planting practices.’ Zonder de vereiste eigendomspapieren en vergunningen hebben ze geen toegang tot technische assistentie. ‘Zo'n boer wendt zich vaak tot goedkopere, niet-gecertificeerde zaadproducenten of handelaren in uit Maleisië gesmokkeld zaad.’

Lage kwaliteit betekent minder inkomen en minder investeringen in de plantage. Door deze praktijken ligt de productiviteit de helft lager dan in buurland Maleisië, aldus Greenpeace. 

Nepvergunningen

Het gebrek aan een goede registratie en transparantie is ook een bron voor conflict. ‘Er is veel overlap in grond bij de afgifte van vergunningen’, zegt Pak Rudie, een gepensioneerde overheidsambtenaar in zijn idyllisch gelegen buitenhuisje tussen de oliepalmen op Kalimantan. ‘Sommige vergunningen zijn nep, of zijn afgegeven voor een gebied waar mensen wonen of waar al een andere concessie is afgegeven. Lang niet al het land is legaal verkregen, en sommigen bezitten meer dan de wet toestaat.’ Rudie, die bemiddelt in landconflicten, vindt dat bedrijven en overheden het beoogde stuk land eerst moeten bezoeken voor ze het kopen. ‘Maar dat gebeurt nauwelijks. Ze kiezen voor de shortcut om de papieren snel rond te krijgen.'

80% van de conflicten waarin Walhi bemiddelt is gerelateerd aan palmolie en landrechten. ‘Omdat de rechtbanken vooral naar formaliteiten kijken, staan de boeren zonder eigendomspapieren minder sterk in zo’n conflict.’ Transparantie is cruciaal, meent ook de Greenpeace-woordvoerder. ‘Als overheden bekendmaken wie welke concessie waar heeft gekregen, voorkomt dat een hoop ellende.’