Vanuit het buitenland wordt wel eens met verbazing naar de pensioendiscussie in Nederland gekeken. Bijna nergens is er zo weinig armoede onder ouderen en bijna nergens is er zoveel geld gereserveerd voor de oude dag, als hier. Volgens de jongste cijfers van De Nederlandsche Bank (DNB) bezaten de Nederlandse pensioenfondsen eind vorig jaar €1322 mrd.

Toch zegt diezelfde DNB dat het huidige pensioenstelsel op zijn laatste benen loopt, is pensioenhervorming een topprioriteit van het kabinet en gaan maandag — volgens de verwachting van de vakbonden — tienduizenden mensen actievoeren voor pensioen en AOW.

De stijgende levensverwachting, de lage rente en de veranderende arbeidsmarkt zetten druk op het pensioenstelsel dat wij kennen. Pensioenen stijgen sinds de crisis niet meer mee met inflatie en pensioenkortingen dreigen, wat niet alleen de koopkracht maar ook het vertrouwen ondermijnt. Pensioenpremies zijn hoog maar dekken desondanks de kosten van pensioen niet meer. En zzp'ers, flexwerkers, en uitzendkrachten passen niet in de hokjes van de verplichte bedrijfstakpensioenfondsen.

Over deze problemen zijn vakbonden, werkgevers en kabinet het met elkaar eens. De oplossingen daarentegen niet. De vakbonden zoeken die in solidariteit en het collectief. Terwijl volgens werkgevers en kabinet de oplossing bij een individueler pensioenstelsel ligt. Een patstelling waar zij al jaren niet uitkomen.

1. Nederland vergrijst

Nederland vergrijst. De bevolking ziet er heel anders uit dan in de jaren vijftig, toen de basis werd gelegd voor het huidige stelsel van AOW en aanvullend pensioen. Als antwoord op de vergrijzing stijgt de AOW-leeftijd sinds 2013 stapsgewijs van 65 naar 67 jaar in 2021. Daarna gaat die verder omhoog, een-op-een met de levensverwachting. Ook pensioenfondsen worstelen met de vergrijzing. Deelnemers leven langer dan verwacht. En het aantal premiebetalers daalt in verhouding tot de gepensioneerden. Tekorten zijn dan minder makkelijk dan vroeger op te vangen met een premieverhoging.

2. Gezond ouder

Om pensioen en AOW betaalbaar te houden, moeten Nederlanders langer doorwerken. Maar vakbonden, bedrijven en pensioenfondsen waarschuwen dat zij ziekte en arbeidsongeschiktheid onder zestigers zien toenemen. Het Centraal Planbureau (CPB) verwacht echter dat bij een AOW-leeftijd van 70 jaar het percentage arbeidsongeschikten onder 69-jarige mannen — die vlak voor hun AOW zitten — niet hoger zal zijn dan onder mannen die momenteel bijna mogen stoppen met werken: 17% voor 64-jarigen. De rekenaars van het CPB gaan ervan uit dat we niet alleen ouder worden, maar ook langer gezond zijn. Maar die gezondheidswinst is niet eerlijk verdeeld: hoogopgeleiden zijn langer gezond dan laagopgeleiden.

3. Minder vast

De veranderende arbeidsmarkt is een van de meest genoemde redenen om het pensioenstelsel op de schop te nemen. Want steeds meer mensen doen niet meer mee. Jarenlang kwam de banengroei in Nederland volledig voor rekening van mensen zonder traditioneel vast contract, namelijk van uitzendkrachten, payrollers en zzp'ers. Een flink deel van deze groep van circa 800.000 mensen bouwt geen of weinig pensioen op. Inmiddels neemt ook het aantal vaste contracten weer toe. Uit cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) blijkt dat ook zo'n 850.000 werknemers met een vast contract geen pensioen opbouwen.

4. Financiële positie pensioenfondsen zorgelijk

Voor de crisis zaten de pensioenfondsen ruim in hun jasje. Dekkingsgraden van 150% waren heel gebruikelijk. Die ruime buffers — er was veel meer vermogen dan beloofd pensioen — zorgden ervoor dat pensioenen jaar op jaar met de inflatie mee konden stijgen. Na de crisis veranderde het beeld compleet. De beleggingsverliezen werden snel weggewerkt, het vermogen verdubbelde naar €1350 mrd. Maar de verplichtingen — de beloofde pensioenen — stegen minstens zo hard door de stijgende levensverwachting, vergrijzing en de almaar dalende rente. Het resultaat is dat de meeste pensioenfondsen al jaren in de gevarenzone verkeren. Ze kunnen de pensioenen niet met de inflatie verhogen (indexeren) en er dreigen voor de tweede keer in tien jaar kortingen.

5. Koopkracht pensioen daalt

De uitblijvende indexatie komt vooral bij gepensioneerden met een hoger aanvullend pensioen hard aan. Hun koopkracht is de afgelopen tien jaar achtergebleven, doordat zij niet gecompenseerd werden voor de stijging van de prijzen. Minder zichtbaar is dat ook de pensioenopbouw van werknemers de afgelopen jaren achterbleef bij de inflatie. Voor hen geldt dat zij nog de kans hebben de schade in te halen, maar dat is allerminst zeker. Sociale partners hopen dat zij in een nieuw pensioenstelsel sneller kunnen indexeren. Om alle pensioenen volledig te kunnen indexeren, moet er bij de huidige spelregels eerst nog eens €500 mrd extra in de pensioenpotten.

6. Pensioenkortingen

Naast de uitblijvende indexatie van de pensioenen, is er dit en volgend jaar de dreiging van een nieuwe grootschalige kortingsronde op de pensioenen van miljoenen Nederlanders. Dat zal dan de tweede zijn sinds de crisis. Bij de huidige spelregels is de kans op korting relatief groot, zelfs wanneer de dekkingsgraad van een pensioenfonds boven de 100% staat.

7. Volle pensioenpotten

8. Beste ter wereld

Nederland heeft het beste pensioenstelsel ter wereld. De hoge score in pensioenranglijstjes is vooral te danken aan het opgebouwde vermogen. Bijna nergens wordt al zo lang, zo trouw, door zo'n grote groep werkenden premie afgedragen. Gemiddeld werkt een Nederlander een dag in de week voor zijn of haar pensioen. Bovendien hebben Nederlandse pensioenfondsen die premie de afgelopen decennia succesvol belegd. Van de pensioenen die nu worden uitbetaald, is circa driekwart op de financiële markten verdiend.

9. Goede pensioenen

Dankzij de AOW en de internationaal vergeleken goede pensioenen is armoede onder ouderen bijna nergens zo laag als hier. Jonge generaties bouwen veel minder pensioen op. Eindloon is verdwenen en de opbouwpercentages zijn verlaagd, maar de premie blijft hoog. En de vrees is dat een deel van de jongeren helemaal geen pensioen opbouwt, omdat zij vast zitten in flexibele banen zonder pensioenopbouw.

10. Maar hoge premies