'Social distancing is een voorrecht. Het betekent dat je huis groot genoeg is om afstand te houden. Handzeep is een voorrecht. Het betekent dat je geld hebt om dat te kopen. De lockdown is een voorrecht. Het betekent dat je je kunt veroorloven om thuis te blijven.'

Deze woorden van de fotograaf Jayshree Shukla uit New Dehli gingen online de wereld over. Conclusie van Shukla: de meeste manieren om corona tegen te gaan, zijn niet weggelegd voor arme mensen. Zij voorzag dat een ziekte 'die werd verspreid door de rijken die de wereld rond vlogen, nu miljoenen arme mensen zal doden'.

Dat laatste valt nog te bezien: niemand weet hoe dodelijk het coronavirus uiteindelijk zal zijn. Maar dat doet verder niets af aan de observaties van Shukla: arme mensen zijn extra kwetsbaar.

Eten op tafel

'De covid-19 shock zal een serieuze impact hebben op armoede', schreef de Wereldbank eind maart in een rapport. Dat ging uitsluitend over Azië. Ten opzichte van het scenario zonder de coronacrisis, dus wat enkele maanden geleden nog als gangbaar werd gezien, zullen in dat werelddeel komend jaar 24 miljoen mensen mínder aan de armoede ontstijgen.

‘De covid-19 shock zal een serieuze impact hebben op armoede’

De International Labour Organization waarschuwde dat mogelijk 25 miljoen mensen hun baan kunnen verliezen. Wereldwijd heeft één op de vijf werkende mensen recht op een uitkering bij baanverlies, stelde directeur-generaal Guy Ryder van de ILO. Het gros van de werkenden wordt ook niet doorbetaald bij ziekte. Gevolg: ook als ze ziek zijn, gaan ze aan de slag, aldus de arbeidsorganisatie van de VN.

In ontwikkelingslanden geldt dat ook voor dagloners en informele handelaars. 'Er moet gewoon eten op tafel komen', stelde de Brit. 'Dat zal niet alleen het virus verder verspreiden, maar op de langere termijn de cycli van armoede en ongelijkheid enorm vergroten.'

Hongersnood

Cordaid gaat nog verder. 'Als de lockdowns aanhouden, komen er hongersnoden in Afrika', aldus de ontwikkelingsorganisatie. Cordaid werkt in de armste plekken van de wereld, zoals Centraal Afrikaanse Republiek, Zuid-Soedan, Democratische Republiek Congo. Vaak post-conflict landen.

‘Corona wordt een ramp bovenop een ramp in de gezondheidszorg’

'In Zimbabwe is er één ziekenhuis met een IC-afdeling. Voor een land met 14,5 miljoen mensen. Als corona de zorg gaat belasten in Afrika, dan zal er capaciteit worden weggetrokken uit de reguliere gezondheidszorg, die al zo zwak is. Moeder- en kindzorg, kraamzorg, vaccinatieprogramma’s', zegt gezondheidsexpert Jos Dusseljee in een interview op hun site. 'Dat wordt een ramp bovenop een ramp.'

Eritrea

Vrijwel alle Afrikaanse landen hebben maatregelen getroffen om de verspreiding van corona tegen te gaan. Neem Eritrea, een klein land aan de Rode Zee dat vanwege zijn zeer repressieve regime de bijnaam 'het Noord-Korea van Afrika' heeft gekregen. Het gros van de bevolking is zelfvoorzienende boer en de voorbije jaren worstelde het land herhaaldelijk met een terugkerende droogte. Volgens de Wereldbank is de helft van de kinderen ondervoed. Het land is in het verleden herhaaldelijk afhankelijk geweest van voedselhulp, al wilde de president dat niet altijd accepteren.

Op 21 maart werd het virus ontdekt in Eritrea. Het was meegenomen door een Eritreeër die terugkeerde uit Noorwegen, meldde het ministerie van informatie toen. Twee dagen later ging ook Eritrea 'op slot'. Inmiddels zijn de scholen dicht, rijdt het openbaar vervoer niet of nauwelijks meer, mogen er meer dan tien mensen zijn bij een doopceremonie of een uitvaart en geldt ook daar social distance. Voor mensen die zich daar niet aan houden, dreigt de overheid met straf.

Keuze tussen duivelse kwaden

Dus het land met voor kinderen een bijna endemische ondervoeding gaat vrijwel in quarantaine. Zeker in dit soort fragiele situaties, noemt Dusseljee de keuze tussen wel of geen lockdown 'een keuze uit twee duivelse kwaden'. Enerzijds is er de zorg in de landen. Die is amper gefinancierd, kampt met een zwaar tekort aan mensen een geen of onvoldoende beschermingsmiddelen. Ziekenhuizen zijn al wankel, en kunnen veel corona opnames zeker niet aan.

Anderzijds is er is voor de bevolking in die landen 'geen enkel sociaal vangnet', zegt Dusseljee. 'Niets om op terug te vallen.' Hij vreest voor hongersnood als de lockdowns aanhouden.

Toch is Afrika opvallend bescheiden aanwezig op de heat map die de Johns Hopkins Universiteit bijhoudt van het virus, iets dat ook geldt voor landen als Bangladesh, Papoea Nieuw Guinea en veel staten in Centraal-Azië. Het toonaangevende tijdschrift Science schreef dat Afrika 'een groot voordeel heeft' ten opzichte van de rest van de wereld: de gemiddelde leeftijd is de laagste in de wereld.

Jonge bevolking

Slechts 3% van de bevolking van Afrika bezuiden de Sahara is ouder dan 65, vergeleken met ongeveer 12% in China, aldus Science. De zogeheten mediane leeftijd - de leeftijd die de hele bevolking opsplitst in twee delen, met evenveel mensen ouder als jonger dan die leeftijd - is in Afrika 20 jaar. Onder jonge mensen is het virus vooralsnog veel minder dodelijk.

Nog een mogelijke verklaring voor de relatief trage verspreiding: er wordt minder gereisd binnen en tussen landen in Afrika. Mensen gaan een stuk minder op vakantie, aldus Dusseljee. Iets dat ook geldt voor andere arme landen. Anderzijds beseft hij ook: er is op veel plekken gewoon een gebrek aan middelen om de ziekte te onderkennen en te testen.

Tienerzwangerschappen

Ondertussen hebben al meer dan honderd landen de scholen gesloten. Dat alleen al kan lange termijn gevolgen hebben op inkomens, analyseerde het Center for Global Development. Scholieren en studenten verliezen kansen om te leren, al is dat hopelijk kort, schreven fellows David Evans en Mead Over van deze denktank uit Washington. Kwetsbare scholieren keren daarna mogelijk niet terug. Dat verkleint in de toekomst weer hun kans op een goede baan, en dus inkomsten voor de familie. En dat drukt het zogeheten menselijk kapitaal voor de economie.

‘De consequenties strekken dus veel verder dan alleen menselijke gevolgen. En dat alles heeft weer consequenties voor armoede.’

Ze trokken een parallel met de ebola-epidemie in Sierra Leone. Die startte in 2014. In de delen van het West-Afrikaanse land waar de epidemie woedde, steeg het aantal tienerzwangerschappen sterk. Waarschijnlijk was dat deels het gevolg van schoolsluitingen, aldus Evans en Over. Tienermoeders keren minder snel terug naar school. Dat heeft weer gevolgen voor hun kinderen, die ook minder snel toegang hebben tot school of gezondheidszorg.

En wat als er doktoren sterven als gevolg van corona in landen waar toch al nauwelijks medici zijn? Zorgpersoneel staat in de frontlinie van epidemieën. Het verlies van deze mensen kan op lange termijn leiden tot verslechterende gezondheidsomstandigheden, zoals moeder- en kindersterfte, stellen Evans en Mead. 'De consequenties strekken dus veel verder dan alleen menselijke gevolgen. En dat alles heeft weer consequenties voor armoede.'

Genderongelijkheid

Hoe het coronavirus zich verspreidt door Azië, Afrika en Latijns-Amerika, daarover bestaat nog geen consensus. Daar is het nog te vroeg voor, en het virus te nieuw. Gevreesd wordt dat in elk geval de ongelijkheid tussen mannen en vrouwen toeneemt: het zijn toch vaak de moeders die voor de kinderen en familie zorgen, die nu thuis zitten. En honderden miljoenen kinderen missen de schoolmaaltijden die voor hen cruciaal zijn om genoeg voedingsstoffen binnen te krijgen.

‘Thuisblijven kan hier ook betekenen dat je met twintig buren op de stoep zit.’

Die kinderen, en hun ouders, moeten nu allemaal binnen blijven. Ook in landen waar een groot deel van het dagelijks leven speelt zich op straat af. Zoals FD correspondent Aletta André schreef uit India: 'thuisblijven' kan hier ook betekenen dat je met twintig buren op de stoep zit. Volgens de VN leeft een miljard mensen in sloppenwijken. En het is nou eenmaal onmogelijk om hen allemaal op anderhalve meter afstand van elkaar te houden.