Burgers en bedrijven krijgen van het kabinet weer wat meer ruimte. Toch is het coronavirus niet verslagen. De vrees voor een tweede golf neemt toe, zeker als de nonchalance bij de mensen groeit. ‘Je geeft ze een vinger en ze pakken er twee.’ En een nieuwe lockdown komt nog harder aan.
Het RIVM is de laatste weken niet langer de brenger van louter slecht nieuws. Ja, er sterven nog steeds mensen aan corona, maar de grafieken vertonen een dalende trend. Parallel daaraan neemt de druk op het kabinet om de 'intelligente lockdown' te versoepelen toe.
Nu de eerste slag tegen het virus gewonnen lijkt, willen burgers en bedrijven door met hun leven. Premier Mark Rutte aarzelde, maar gaf toe. Kinderen kunnen weer naar school, kappers weer knippen. Cafés en restaurants gaan, zoals de zaken er nu voor staan, op 1 juni open.
Verslagen is het virus allerminst. Ondanks de daling van het aantal doden testten afgelopen week nog altijd zo'n 2000 Nederlanders positief. 'Ik heb uiteraard geen glazen bol, maar er is een reële kans op een tweede golf', waarschuwt hoogleraar infectieziektebestrijding Christian Hoebe van de Universiteit Maastricht.
'Het is niet mogelijk het virus helemaal uit te doven', zegt Hoebe. 'Zuid-Korea dacht virusvrij te zijn, maar kampt opnieuw met een kleine uitbraak.' Hoebe verwacht wel dat de naderende zomer helpt het virus onder controle te houden. Er zit dan meer vocht in de lucht waardoor virusdruppels minder makkelijk overdraagbaar zijn. Ook zitten mensen minder binnen bij elkaar.
‘Rond de herfst kun je verwachten dat het virus weer makkelijker rondgaat’
Dat zal het virus niet helemaal stoppen zoals bij griep, aangezien er nog niet genoeg immuniteit in de bevolking is. Het kan verspreiding wel vertragen, al is dat tijdelijk. Hoebe: 'Rond de herfst kun je verwachten dat het virus weer makkelijker rondgaat. De kans op meer besmettingen neemt ook toe als mensen nonchalanter worden met afstand houden, handen wassen en thuisblijven bij ziekte.'
De omvang van een nieuwe uitbraak laat zich moeilijk voorspellen. Hoebe houdt het eerder op een 'golvend patroon'. Het is volgens de hoogleraar zaak zo snel mogelijk in te grijpen als de besmettingen stijgen. Cruciaal is niet het aantal ziekenhuisopnames — 'dan loop je twee weken achter' — maar het aantal mensen dat positief test. Ook wordt gemonitord of mensen zich aan de regels houden aan de hand van telefoondata en vragenlijstonderzoek.
Ingrijpen lijkt gemakkelijker gezegd dan gedaan. De onvrede over de beperking van de bewegingsvrijheid en de gedwongen sluiting van bedrijven nam in de loop van april duidelijk toe. Accepteren mensen het wel als de overheid hun vrijheid opnieuw inperkt?
Bas van den Putte, hoogleraar gezondheidscommunicatie aan de Universiteit van Amsterdam, denkt van wel. 'Als het aantal besmettingen en ic-opnames toeneemt, ontstaat er automatisch weer meer draagvlak voor maatregelen. Waarom? Omdat mensen dan de kans dat ze besmet raken weer hoger inschatten.'
‘Mensen voelen zich nu onoverwinnelijk. De dreiging van de ziekte wordt minder’
'Mensen voelen zich nu onoverwinnelijk', zegt massapsycholoog Hans van de Sande. 'De dreiging van de ziekte wordt minder.' Voor het kabinet is dat een probleem: 'Het wil dat we ons aan de regels houden. Maar tegelijkertijd geeft de overheid meer ruimte. Daarom is een stok achter de deur nodig.'
Volgens Van de Sande komt de dreiging van een tweede golf om die reden goed van pas. 'De overheid gebruikt het als spookbeeld om mensen bij de les te houden, ook al weten we niet zeker of de tweede golf komt.' Door die onzekerheid kan het wapen snel bot worden. 'Als de nieuwe golf uitblijft, verliest de overheid aan geloofwaardigheid.'
Probleem op dit moment is volgens Van den Putte dat mensen zich wel aan de maatregelen kunnen houden maar dat niet meer altijd willen. 'Nu er versoepelingen zijn, redeneert iedereen: "Als dit nu weer mag, mag dat ook". Dat is een denkfout, in landen waar restricties worden losgelaten stijgt het aantal besmettingen meteen.'
Gezondheidseconoom Xander Koolman van de Vrije Universiteit maakt zich zorgen dat er weinig steun zal zijn voor een tweede lockdown. ‘En dan kunnen we een heel nare tijd krijgen waarin het virus om zich heen kan grijpen met veel doden als gevolg.’
Daarom is het belangrijk alles op alles te zetten om een tweede golf te voorkomen. Daarvoor is het volgens Koolman cruciaal om breed onder de bevolking te testen en te onderzoeken met wie besmette personen in contact zijn geweest. Landen die dit doen zijn, succesvol in de beheersing van de epidemie.
‘Het mag wat sneller allemaal: sneller de testuitslag geven, sneller contacten opsporen.’
Volgens Koolman valt op dit vlak in Nederland nog wel wat te winnen. ‘Het mag wat sneller allemaal: sneller de testuitslag geven, sneller contacten opsporen. Nu werken daar bij de GGD's 750 mensen aan, al wordt dat aantal nu uitgebreid. Op basis van de inzet in andere landen zouden dat er tussen de 5000 en 15.000 moeten zijn.’ Ook ziet hij besmette personen het liefst buitenshuis, bijvoorbeeld in een leegstaand hotel, in isolatie gaan.
Koolman: 'We zien dat de nieuwe uitbraken in bijvoorbeeld Zuid-Korea heel lokaal zijn. Dus met een meer regionale lockdown kun je de impact beperken.’
Daarnaast is hij voorstander van meer preventieve maatregelen zoals temperatuur opnemen en mondkapjes. Koolman: ‘Voor niet alles is evenveel bewijs, maar we zien dat het werkt in andere landen, en ook dichterbij huis in ziekenhuizen. Waarom doen we het niet gewoon?’
De kosten daarvan wegen volgens Koolman niet op tegen de grote economische schade van een nieuwe gedeeltelijke lockdown. Voor de economie is een tweede golf rampzalig, zo valt af te leiden uit een analyse die de Europese Commissie eerder deze maand publiceerde. Brussel houdt voor de eurozone dit jaar rekening met 7,7% krimp, voor Nederland 6,8%. De kans dat de cijfers slechter uitpakken is volgens Brussel groot.
Het vertrouwen in de economie loopt averij op bij een tweede golf. 'Onzekerheid heeft een verlammende werking op consumenten en bedrijven', zegt hoogleraar financiële markten Arnoud Boot van de Universiteit van Amsterdam. 'Macro-economisch is dat een enorme klap.' Volgens Brussel loopt de krimp dan op tot 10,5% en blijft er weinig over van de voor 2021 voorziene groeispurt.
Toch is Boot niet somber. We moeten ons voordeel doen met de ervaringen van de afgelopen weken en maanden. 'De grotere les die we moeten trekken, is dat we de economie zo moeten organiseren dat we zo'n virus aankunnen. Als wij de anderhalvemetereconomie goed inrichten, doet het er een stuk minder toe of er wel of geen tweede golf komt. Dat neemt ook een deel van die onzekerheid weg.'
‘De grotere les die we moeten trekken, is dat we de economie zo moeten organiseren dat we zo'n virus aankunnen’
Dat betekent wel dat bedrijven en overheid aan de slag moeten. Boot: 'Een tweede golf zal bedrijven en overheid verder klem zetten. Er moeten keuzes gemaakt worden. Houd rekening met extra zwaar weer. Pas het bedrijfsmodel nu aan. Wachten maakt de ruimte alleen maar kleiner. En overheid, realiseer je dat steun bij een tweede golf onontbeerlijk is. De aanpassingskosten zijn gigantisch, maar op het moment dat we dat achter de rug hebben kunnen we door.'
Aantrekkelijk zal een economisch scenario met een tweede golf nooit worden. Het Centraal Planbureau (CPB) ging in maart in bijna alle scenario's uit van herstel in 2021. Alleen in het somberste scenario, waarbij de recessie anderhalf jaar duurt, is sprake van krimp dat jaar. Boot denkt dat bij een tweede golf de 'plussen van volgend jaar weer een nul worden'.
'Het klinkt misschien cynisch, maar voor Nederland zou het goed zijn als het in een ander land mis gaat', zegt Van den Putte, lid van een wetenschappelijke adviesraad die het RIVM gedragsadvies geeft. 'Als er geen zichtbaar gevaar is, zijn mensen moeilijk te motiveren. De bevolking neemt nu meer ruimte dan virologen verstandig achten. Je geeft ze een vinger. Ze pakken niet de hele hand, maar wel twee vingers.'
Een sterk argument om mensen zover te krijgen dat ze zich aan de regels houden, is dat niemand anderen wil besmetten. 'Uit onderzoek van het RIVM blijkt dat 90% van de mensen dat erg zou vinden. Zelf besmet raken vindt maar 50% erg', aldus Van den Putte. 'In dat opzicht zijn mensen heel sociaal. Wat je zelf niet hebt, kun je ook niet doorgeven.'
