Rome heeft een historische kans om met Europese steunmiljarden Italië te hervormen. Los van binnenlandse obstakels moet de regering-Draghi ook sceptici in het buitenland zien te overtuigen. Slot van de serie over de Italiaanse sprong voorwaarts. 'Als de regering-Draghi valt, zijn de kansen die er nu liggen direct verkeken.'
Mario Draghi is in Italië een ster — Jeroen Dijsselbloem merkte dat toen hij bij een G7-bijeenkomst in 2017 als voormalig voorzitter van de eurogroep met ministers van financiën, centrale bankiers en IMF-president Christine Lagarde een bezoek bracht aan de Zuid-Italiaanse stad Matera. In het centrum kwamen inwoners nieuwsgierig kijken naar het internationale bezoek.
'Toen zei Lagarde tegen die mensen: we hebben Mario Draghi ook meegenomen. Beginnen die mensen spontaan te juichen, en om Draghi te roepen. Die houdt daar helemaal niet van, hij komt niet uit het Zuiden en heeft eigenlijk geen zin om naar die menigte toe te gaan. Dus toen heeft Lagarde hem een beetje naar voren geduwd zodat die mensen hem konden begroeten', lacht Dijsselbloem, tegenwoordig voorzitter van de Onderzoeksraad voor Veiligheid.
Drieënhalf jaar later is Mario Draghi premier van Italië, en kan hij zich niet meer terughoudend opstellen. Hij is niet alleen de hoop van de Italianen: ook menig Europeaan rekent erop dat hij, geholpen met €209 mrd aan Europese steun, Italië uit het dal weet te trekken en te hervormen.
Zeker in Nederland waren de verwachtingen over Italië lang laag gespannen. Demissionair minister Wopke Hoekstra van Financiën trapte de Italianen vorig jaar op hun ziel door te vragen hoe het kon dat Italië geen buffers had om de schade van de coronacrisis op te vangen.
De Nederlandse ambassade in Rome moest vervolgens de blaren op de tong praten om de Italiaanse woede te temperen. Premier Mark Rutte, die de 'zuinige' Nederlandse boodschap ook over Europa had verbreid, gooide er zelfs een 'Wiedergutmachungs'-interview met de Corriere della Sera tegenaan, waarin de krant hem de titel il dottor strarigore gaf: 'de ultrastrenge dokter'.
Maar de stemming in Den Haag is sinds het aantreden van Mario Draghi als premier gewijzigd. Er klonk bij het ministerie van Financiën voorzichtig gejuich over het programma waarmee de voormalige ECB-president de structurele problemen in Italië wil aanpakken. Minister Hoekstra stelde zich zelfs ronduit royaal jegens Rome op. 'Italië heeft uitstekend werk geleverd', zei hij in juli tegen Italiaanse media over Draghi's programma.
Ook Jeroen Dijsselbloem, die als voormalig voorzitter van de eurogroep lidstaten niet spaarde als hij vond dat ze kritiek verdienden, slaat een positieve toon aan. Bij wijze van voorbeeld wijst hij op Draghi's voornemen het justitiële stelsel aan te pakken, teneinde de langdurige processen en achterstand in zaken terug te brengen.
'Dat is een enorme zwakte van Italië, ook in economische zin', zegt Dijsselbloem. 'Een buitenlandse investeerder in Italië wil weten hoe de faillissementswetgeving in Italië eruitziet, of zijn rechten beschermd zijn als een bedrijf in problemen komt, en hoe lang een procedure duurt. Als dat zeven tot tien jaar gemiddeld is, verkeer je heel lang in onzekerheid. In Italië is het juridische systeem helemaal vastgelopen, alle procedures duren eindeloos. Als je die stagnatie niet aanpakt, is dat echt slecht voor je investeringsklimaat.'
Dat Mario Draghi zijn naam aan het herstelplan heeft verbonden, betekent veel, zegt Dijsselbloem. 'Zijn hervormingsagenda is niet opportunistisch. Hij doet dit niet omdat het moet van Europa, of omdat hij er geld voor krijgt.'
De wens om te hervormen 'zit diepgeworteld bij Draghi', zegt Dijsselbloem. 'Hij heeft me wel eens verteld dat Italiaanse technocraten vroeger aannamen dat als Italië eenmaal maar euroland was, en niet de makkelijker route van devaluatie van de lire zou kunnen bewandelen, dat het land dan eindelijk zou gaan hervormen.'
Dat devalueren was een methode om zonder grote problemen aan te pakken toch 'weer eventjes concurrerend te zijn', vertelt de Nederlandse bestuurder. 'Die technocraten zagen de euro als een drukmiddel op de Italiaanse politiek om te hervormen. En Draghi heeft daar zelf later van gezegd dat dat een misrekening was. Het politieke systeem in Italië stond nog steeds in de weg. Het heeft heel veel nodige ingrepen tegengehouden.'
Maar goede intenties in Rome zijn niet genoeg voor bijvoorbeeld Duitse sceptici. De Duitse topeconomen Hans-Werner Sinn, voormalig president van onderzoeksinstituut Ifo, en Friedrich Heinemann van onderzoeksinstituut ZEW, bepleitten in 2020 dat Italië zijn schuld herstructureert. Sinn en Heinemann stelden dat die anders ondanks de royale EU-hulp als een molensteen om de Italiaanse nek blijft hangen.
'Ik denk dat Draghi's bekwaamheid en zijn kennis van de structurele zwakheden van het land een kans betekenen voor Italië', zegt Heinemann nu. De econoom noemt het herstelplan en de structurele hervormingen daarin 'veelbelovend'.
Maar de Duitse analist legt ook een grote Maar op tafel: 'Het grote vraagteken is politiek: hoe lang overleeft de regering-Draghi? Als die zou vallen, zijn de kansen die er nu liggen direct verkeken.' Een van de onzekerheden die op tafel ligt: treedt Draghi in 2022 aan als president, en wie gaat dan zijn hervormingskar trekken?
Of blijft Draghi aan tot de verkiezingen in 2023? Achter de schermen lijken partijen in Rome al maanden met een koehandel over zijn opvolging bezig.
Het doet Heinemann vrezen voor 'moreel wangedrag'. De programma's van de Europese Centrale Bank (ECB) voor het opkopen van obligaties plus het EU-instrument voor de financiering van deeltijd-WW en het herstelfonds Next Generation EU geven volgens hem 'een sterk signaal dat de houdbaarheid van de schuld en de druk van de markt via stijging van de rente niet langer cruciale factoren zijn. De perceptie groeit dat Italië de facto lid is van een transferunie die is gebouwd op onbeperkte en onvoorwaardelijke ECB-steun, en op geldtransfers.'
'Waarom zouden kiezers Draghi's ideeën over onprettige hervormingen de komende jaren blijven steunen als de ECB onbeperkte garanties verstrekt?' vraagt Heinemann zich af. 'In zekere zin geeft de ECB de Italiaanse kiezer het beste argument om zich tegen Draghi's plannen uit te spreken, en bij de verkiezingen voor een onverantwoordelijk begrotingsbeleid te stemmen. Daarom maakt mijn positieve kijk op Draghi's beleid me niet optimistisch over de vooruitzichten op hervormingen voor de middellange termijn.'
Gaat Italië aan de hand van premier Mario Draghi en zijn herstelplan echt de status van zieke man van Europa kwijtraken? Draghi zelf heeft het over een historische kans. Maar Italië is Italië. Het FD verkent de problemen van het land, de plannen om ze aan te pakken, en de kans op succes.
Zaterdag 10 juli: Is Mario Draghi de Hercules die Italië gaat opschudden?
Economen over de ambities van de Italiaanse regering, en de haalbaarheid daarvan.
Donderdag 15 juli: Het eeuwige Zuiden
Er is een enorme welvaartskloof tussen Noord- en Zuid-Italië. Kan Draghi die dichten?
Donderdag 22 juli: De misdaad en het geld
Zeg Italië en iedereen denkt aan de maffia. Wat doet de georganiseerde misdaad, nu Rome miljarden over het land uitstrooit?
Donderdag 29 juli: De papieren molens
Italië krijgt een enorme berg EU-subsidies. Zie dat maar eens uit te geven in een land waar de bureaucratie alles stroperig maakt.
Donderdag 5 augustus: Het land van de gestolde verhoudingen
Jongeren in Italië lopen tegen muren en plafonds aan. Het land is geen meritocratie, klagen ze. Kan het anders?
Donderdag 12 augustus: Verduurzaming of verdamping?
Italië belooft fors in te zetten op klimaat en digitalisering. Waarom kwam dat eerder niet van de grond, en waarom troeft Spanje Italië af op het vlak van duurzame energie?
Donderdag 19 augustus: De balans
Ambities heeft Rome genoeg, geld ook. Maar zijn de Italiaanse critici in het buitenland overtuigd?
Dat is te somber voor Jeroen Dijsselbloem. Maar hij pleit wel voor realisme. 'Italië heeft nu een kabinet met goede mensen, met een premier met enorme ervaring en gezag, en een ongekend internationaal netwerk. De regering is de goede dingen van plan. Maar zoals de Duitse minister van financiën Wolfgang Schäuble altijd riep: implementatie is cruciaal. De uitvoering is het taaiste deel.'
Hij wijst op de ervaringen met de steunprogramma's voor Griekenland. 'Een van de lessen die ik trok, was dat je je ook de vraag moet stellen hoeveel hervormingen een overheid eigenlijk aankan. Wat kun je van je ambtelijk apparaat vragen? Dat staat nog los van wat de politiek voor elkaar kan brengen, hoeveel tijd die wat betreft populariteit en dergelijke heeft.'
Dijsselbloem: 'In de Griekse programma's stonden alle problemen, alles was goed geanalyseerd. Maar dan blijkt dat je naast die hervormingen veranderingen moet bewerkstelligen van cultuur en organisaties, mensen op nieuwe plekken moet zetten. Dat is ongelooflijk ingewikkeld.'
Als Draghi's herstelplan van de grond komt, zal Italië in staat zijn om de achterstand op Duitsland en Nederland te verkleinen, denkt Dijsselbloem. 'Het beeld is altijd: het is hopeloos, Duitsland gaat keihard en Italië zal altijd achterblijven. Maar vergeet niet dat Duitsland vóór de hervormingen van Gerhard Schröder de zieke man van Europa was. Goed beleid maakt echt een verschil.'
