In de zestien jaar van Angela Merkel verloor de Duitse economie schwung. Het land moest terrein prijsgeven aan de VS en China en thuis bleven noodzakelijke investeringen jarenlang liggen.
‘Ik zou Angela Merkel een goed geven als rapportcijfer.’ Henner Rinsche weet heus dat er veel valt aan te merken op de economische erfenis van de afzwaaiende Duitse kanselier. Maar de topman van Leifheit, een beursgenoteerde maker van wasrekken, dweilen en zwabbers, wil Merkel niet afmeten aan ‘perfectionistische idealen’.
‘Ondanks alle wereldwijde crises was het een veilige, vreedzame, gelukkige en welvarende tijd voor Duitsland. Wat de economische prestaties betreft, ging het niet super, maar goed. Duitsland bleef in de top 10 van meest concurrerende landen ter wereld. Niet slecht voor een verzorgingsstaat.’
Rinsche zou zelf Duitsland graag ‘radicaal liberaliseren’. Een linkse regering is voor hem een gruwel. ‘Duitsland verandert in een socialistisch armenhuis.’ De ceo moet weinig hebben van de Groenen en hun beleid van verboden. ‘Economische zelfmoord voor Duitsland.’
Rinsche voelt zich meer thuis in de liberale hoek. ‘Schaf de bureaucratie af en verlaag de belastingen en dan komen de oplossingen voor een duurzame economie uit de innovatie van het bedrijfsleven.’ Als Merkel dit had gedaan, samen met het binnenhalen van geschoolde immigranten, was de Duitse economie sterker gegroeid, zegt hij.
‘Ze managede het heden maar verwaarloosde de toekomst’, vatte weekblad Spiegel onlangs samen. Hoe langer ze regeerde, hoe meer de grootste economie van Europa aan dynamiek verloor. De economische groei in haar eerste acht jaar was ongeveer een procentpunt hoger dan de laatste acht jaar (los van recessiejaar 2009 en het pandemiejaar 2020).
Na zestien jaar Merkel zijn de grote Duitse banken vergeleken met de banken op Wall Street geen grote spelers meer. Maar de twee torens van Deutsche Bank staan er natuurlijk nog in Frankfurt, met daartegenover het kantoor van dochterbedrijf DWS, de grootste vermogensbeheerder van Duitsland.
‘Thuis heeft ze hervormingen nooit prioriteit gegeven’
Econoom Martin Moryson van DWS zegt dat Merkel de economische groei in haar eerste fase vooral te danken heeft aan haar voorganger. ‘Het waren de vruchten van de hervormingen van SPD-kanselier Gerhard Schröder. De belastingen zijn hervormd, de immigratiewetgeving en vooral de arbeidsmarkt. Binnen een paar jaar. Positief gezegd: Merkel slaagde erin het niveau te handhaven.’
Moryson wijst erop dat Merkel andere landen zoals Griekenland de maat nam. ‘Maar thuis heeft ze hervormingen nooit prioriteit gegeven.’
Even verderop in Frankfurt geeft Carsten Brzeski de kanselier een dikke onvoldoende voor economie. ‘De economische balans is best treurig’, zegt de ING-econoom terwijl de eerste collega’s de kantine binnenkomen omdat het ‘schnitzeldag’ is. ‘Duitsland heeft zich te lang blindgestaard op bezuinigingen en een overschot op de begroting. Merkels beleid was vaak opportunistisch, met royale cadeautjes en subsidies.’
Critici zeggen dat de Duitse verzorgingsstaat in de Merkel-tijd is uitgebouwd met minimumlonen, pensioenen voor moeders en extra geld voor mensen met een langdurig arbeidsverleden.
Het zijn ingrepen die goed te rechtvaardigen zijn maar niet de economie structureel aanjagen, zegt Brzeski. Veel Duitsers vinden dat het land met weer een grote coalitie de laatste vier jaar niet is geholpen. De CDU/CSU, die in de jaren Merkel vooral heeft geregeerd met de sociaaldemocratische SPD, loste liever schulden af dan te investeren.
‘We zijn vier jaar verder en het gaat nog steeds over modernisering, de digitalisering en de transitie in de auto-industrie’
Brzeski zegt dat de thema’s uit de verkiezingsprogramma’s vrijwel gelijk zijn aan die uit 2017. ‘We zijn vier jaar verder en het gaat nog steeds over modernisering, de digitalisering en de transitie in de auto-industrie. Alleen het ruime begrotingsbeleid is door corona nu echt anders.’
Berlijn bruist van de start-upactiviteit, investeerders uit de VS en Azië weten start-ups te vinden. Maar wie de economische dynamiek meet aan de hand van het aantal nieuw gestarte bedrijven ziet dat dit cijfer al jaren dalende is. Positief scoort Merkel met de sterk gegroeide werkgelegenheid. Maar de keerzijde is dat Duitsland er veel laag betaalde banen heeft bijgekregen.
Wie door het land rijdt of treint, weet dat het mobiele netwerk vaak wegvalt. Met de kwaliteit van het internet via de kabel bungelt Duitsland onderaan in de ranglijstjes. ‘De uitbreiding van breedbandinternet is een zooitje’, zegt Moryson.
Corona heeft veel Duitsers wel geleerd hoeveel digitaal mogelijk is, zegt Iris Plöger, de bestuurder van de machtige industriefederatie BDI die gaat over digitalisering. ‘Virtueel vergaderen en thuiswerken lukt. Maar landelijke bedrijven die afhankelijk zijn van een stabiel glasvezelnetwerk hebben nog vaak een probleem. 70% van onze banen is daar te vinden. De mooie wereld van start-ups in de grote steden zal ons niet veel goeds brengen zonder de basis van onze industrie.’
De intelligentie en het technisch inzicht van Merkel wordt breeduit bewonderd. Ze heeft zichtbaar plezier bij bezoeken aan innoverende ondernemingen zoals Biontech onlangs. Maar met een grote visie en een effectieve impuls aan de ontwikkeling van nieuwe technologieën zal zij de geschiedenisboekjes waarschijnlijk niet halen.
Plöger toont begrip. ‘Er waren de laatste jaren veel destabiliserende factoren: de financiële crisis, de vluchtelingencrisis en nu corona. Vele politieke compromissen tussen de coalitiepartners waren noodzakelijk om stabiliteit voor Duitsland en Europa te waarborgen.’
De Duitse industrie krabbelde snel op na de kredietcrisis. Het geld werd verdiend in het buitenland, vooral China. Merkel speelde zich internationaal in de kijker. Dat had ook een economisch voordeel, zegt Brzeski. In de financiële wereld werd de reputatie van Duitsland als veilige haven bestendigd waardoor de overheid spotgoedkoop kan lenen. ‘Dat is winst uit het Merkeltijdperk. Het buitenlandse vertrouwen in de Duitse economie toegenomen. Keerzijde is dat vastgoedprijzen zijn geëxplodeerd, mede door interesse van buitenlandse beleggers. Verder hebben Chinese opkopers hun oog laten vallen op belangrijke Duitse bedrijven.’
Merkel was een ijzeren dame in de eurocrisis maar toonde een menselijk gezicht in de vluchtelingencrisis. Thuis bleven investeringen in onderwijs, bruggen, wegen, spoor en digitale infrastructuur liggen. Het bedrijfsleven drong er telkens op aan dat digitalisering van de overheid ‘chefsache’ moet zijn. Maar de regering zette maar een fractie van de ambities om. In coronatijd konden veel ambtenaren niet inloggen op hun systemen.
‘De noodhulp voor bedrijven kwam traag op gang, omdat de overheid de data niet efficiënt kon verwerken’
Plöger: ‘De noodhulp voor bedrijven kwam traag op gang, omdat de overheid de data niet efficiënt kon verwerken. Dat de digitalisering zo achterloopt is een probleem voor bedrijven omdat het de procedures vertraagt. Een bedrijf heeft gemiddeld 130 contacten per jaar met de overheid, terwijl de burger misschien twee tot drie keer per jaar rechtstreeks contact heeft met de overheid. Het wordt inmiddels echt gezien als een nadeel als vestigingsplaats.’
De regering is zich ervan bewust. Het ministerie van economische zaken publiceerde in april een harde analyse van een groep toonaangevende economen. Duitsland loopt steeds meer achter met zijn infrastructuur en het gebruik van digitale technologieën en diensten. Het heeft de technologische kracht om productiviteitswinst te boeken ‘systematisch onderschat’.
Moryson, Brzeski en Rinsche verwachten niet dat Duitsland met een nieuwe regering economisch het roer omgooit met veel investeringen in eigen land en afbouw van bureaucratie. Het zou een gemiste kans zijn, vinden ze. ‘Het potentieel van Duitsland is groot’, zegt de Leifheit-topman. ‘Ik pleit niet voor een ultrakapitalistisch, harteloos systeem. Maar we mogen wel vriendelijker voor de economie worden, zodat we met de nieuwe regering de geweldige regio in Europa kunnen blijven met zijn levenskwaliteit.
