Stikstofadviseur Johan Remkes heeft het kabinet geadviseerd de uitstoot bij honderden vervuilende boerderijen dicht bij natuurgebieden terug te dringen. Wrang genoeg zou hún stikstofruimte dan moeten gaan naar boeren elders die afgelopen jaren zonder vergunning hun bedrijf uitbreidden. Vijf boeren doen een boekje open.
'Ik voel me er enigszins schuldig onder', bekent Jos Verstraten op Prikkebord, een digitaal platform voor melkveehouders. De agrariër openbaart daar hoe hij nog even dertig jonge melkkoeien ('vaarzen') aanschafte, toen begin 2015 rond gonsde dat de overheid de onstuimige groei van de veestapel moest intomen omdat die botst met Europese mestnormen. Verstraten gokte erop dat hij in het nieuwe stelsel meer koeien zou mogen houden als hij er nu een paar bij kocht.
Boerenslimheid. Want boeren kregen op 1 januari 2018 inderdaad een stelsel op basis van hoeveelheid koeien — en de poep die ze produceren. Op grond van het aantal beesten dat ze op 2 juli 2015 hadden, kregen ze gratis fosfaatrechten die ze onderling mochten verhandelen. Het recht van Verstratens dertig extra koeien deed op de markt tussen de twee en drie ton. Een leuk extraatje boven op de €1,45 mln aan fosfaatrecht dat de overheid Verstraten toekende voor de runderen die hij al eerder had.
Gezeten aan de keukentafel in zijn boerderij in het Brabantse Westerbeek legt Verstraten uit wat hem en andere boeren dreef. Hij moest wel uitbreiden, vertelt de 57-jarige bestuurder van de landelijke vakgroep melkveehouderij van boerenkoepel LTO Nederland. Zijn stal uit 2009 was slechts deels gevuld. Die moest vol. Tegelijkertijd was hij bang achter het net te vissen.
'Als je als boer wilt groeien, komt de ruimte sinds een jaar of dertig altijd van een andere boer. De taart is verdeeld. De koektrommel is leeg', zegt Verstraten. Nieuw land komt er niet. Geen natuur meer te ontginnen. Mestplafonds, fosfaatrechten, dierrechten en nu de schaarse stikstofemissieruimte snoeren de mogelijkheden verder in.
Schaarste aan 'productieruimte' — ruimte om dieren te houden, stikstof uit te stoten en mest te produceren — leidde de afgelopen jaren tot een wedloop tussen boeren. Er waren boeren die keurig voor uitbreiding van hun bedrijf de benodigde natuurvergunningen aanvroegen en kregen. Maar er waren ook boeren die de randen van de wet opzochten, blijkt uit onderzoek van het FD. Ze wachtten niet op een vergunning, maar gingen al een nieuwe stal bouwen en kochten er koeien bij.
Wrang genoeg wordt het grootste deel waarschijnlijk op termijn hiervoor beloond. Stikstofbemiddelaar Johan Remkes adviseerde het kabinet om de uitstoot bij honderden vervuilende boerderijen dicht bij natuurgebieden terug te dringen. Die stikstofruimte kan dan gaan naar boerenbedrijven die zonder vergunning zijn gegroeid.
Verstraten is zo'n boer. 'Eigenlijk', zegt hij, 'zijn mijn uitbreiding met dertig vaarzen en alle uitbreidingen van mijn bedrijf daarna en daarvoor sinds 1994 illegaal. Want ik heb geen enkele milieu- of natuurvergunning.'
Het geruchtenciruit speelde een rol bij de illegale uitbreidingen, zo blijkt. Er heerst argwaan dat andere boeren de karige ruimte inpikken om vlees, mest en stikstofuitstoot te mogen produceren. Verstraten hoorde dat er onder de bestuurders van lobbyclub Nederlandse Zuivelorganisatie boeren zaten die snel in aantal koeien groeien. Dat gaf voor hem de doorslag om met dertig extra koeien 'een gok' te nemen.
'Boeren weten alles van elkaar', zegt veehouder en Gelders CDA-Statenlid Arjan Tolkamp (45) uit Aalten. 'Iedere boer kent wel een ander die met een trucje uitbreidde, of juist misgreep.'
Overheidsdocumenten die op aandrang van milieugroep MOB, ontevreden boeren, Greenpeace en dagblad de Gelderlander zijn vrijgegeven, tonen opvallende uitbreidingen van stallen en beesten op de boerderijen van meerdere bestuurders van agrarische organisaties.
In zijn vorige baan als agrarisch adviseur bij accountantskantoor Accon AVM ervoer Tolkamp dat 'misschien wel honderden' boeren met trucjes groeiden. Op een nieuwjaarsreceptie in 2015 hoorde hij van de mestadviseur van LTO, die op de hoogte was van elk overleg met het ministerie, dat er een fosfaatrechtenstelsel zou komen. 'Veel boeren zijn daarop gaan bouwen en trokken tot uit Tsjechië dieren aan. Ik ken er een met 100 ligplaatsen en 200 koeien.'
In 2015 wilde de overheid uitbreidingen van boerenbedrijven mogelijk maken en tegelijk de stikstofuitstoot bij natuurgebieden terugdringen. Er kwam een Programma Aanpassing Stikstof (PAS), dat agrariërs ruimte gaf om milieuvervuilende activiteiten voort te zetten in de verwachting dat hun ammoniakuitstoot in de toekomst omlaag zou gaan dankzij innovaties zoals emissiearme stallen. Een melding bij de overheid volstond. Veel boeren dachten dat ze via het PAS zonder natuurvergunning meer beesten konden houden en stallen uitbreiden. Verstraten is een van hen. Hij groeide van tachtig naar 170 melkkoeien. 'Nog niet veel, meent hij. 'Verderop had er één 130 koeien in 2015. Die melkt er nu 600.'
72% van de boeren die een PAS-melding deden, breidden hun stikstofuitstoot uit door meer dieren te houden en grotere stallen te bouwen, blijkt uit een inventarisatie door het FD van alle meldingen. Onder hen menig boer actief in landbouworganisaties. Collega's van hen, concurrenten om de krappe ruimte, zien er 'nep-PAS-melders' onder, omdat ze een zonder vergunning gerealiseerde uitbreiding met een PAS-melding proberen te legaliseren. Johan Vollenbroek van milieugroep MOB kent ze ook. 'Dit is het topje van de ijsberg.'
Verstraten weet dat sommige van die boeren met een natuurvergunning hem een nep-PAS-melder noemen omdat hij hoopt dat een coulanceregeling zijn gerealiseerde uitbreiding met terugwerkende kracht legaliseert. 'Ik vind niet dat ik gesjoemeld heb. Zelf ben ik overtuigd van mijn eigen integriteit.' Waarom spreekt hij op het online platform dan toch van een schuldgevoel? 'Uit solidariteit met andere boeren.'
Verandering is op komst. De Raad van State vernietigde het PAS in 2019 na een procedure opgestart door milieuactivist Vollenbroek. Sindsdien werken de 'PAS-melders' illegaal. In navolging van de boerenorganisaties LTO, Agractie en FDF drong stikstofadviseur Remkes twee weken geleden bij het kabinet aan op een generaal pardon voor deze groep. Dat leidt weer tot scheve ogen bij boeren die wel altijd met natuurvergunning werkten.
Het kabinet zit op de lijn van Remkes en wil alle PAS-melders alsnog een vergunning geven. De stikstofruimte die daarvoor nodig is, moet komen van boeren die veel stikstof uitstoten in de buurt van natuurgebieden. Zij moeten inkrimpen, hun bedrijf anders inrichten of helemaal stoppen. Ambtenaren verwachten dat bij aanzienlijk meer dan de door Remkes genoemde 500 tot 600 zwaar vervuilende boeren moet worden ingegrepen om alle boeren met een PAS-melding te kunnen legaliseren.
'Mensen die zich niet aan de regels houden, worden gewoon beloond', oordeelt boer Tolkamp. Dat gold volgens hem ook voor het snel aanschaffen van extra koeien in aanloop naar de peildatum in 2015. Boeren verkregen daarmee kostbare fosfaatrechten. 'Dat schaadt andere boeren'. Tolkamp zit de stichting Fosfaatknelgevallen voor. Die komt op voor 750 benadeelde agrariërs, die zich aan de wet hielden maar door toeval op de peildatum minder koeien hadden dan waarvoor de stal was gebouwd.
De provincie met de meeste boeren die hun PAS-melding willen laten omzetten naar een vergunning is Noord-Brabant, met 673 van alle bijna 3000 agrarische melders. Een opvallende melder is een boerenleider die alsmaar uitbreidde zonder daar de papieren voor te hebben. Het gaat om Janus Scheepers, die in het bestuur van de Brabantse en Zeeuwse boerenbond ZLTO de mestportefeuille heeft.
Als de melkveehouderij zich al warm loopt voor de verwachte afschaffing van het melkquotum vraagt Scheepers in 2011 een natuurvergunning voor uitbreiding van zijn aantal koeien aan. Zijn 158 koeien en 799 varkens stoten dan jaarlijks 3313 kilo ammoniak uit. Op 15 december 2014 wijst de provincie de aanvraag af. Dat houdt Scheepers niet tegen, blijkt uit een reportage in vakblad Melkvee. Daarin schittert de nieuwe stal die hij gebruikt voor de verdubbeling van zijn aantal koeien.
Dat de niet-vergunde uitbreiding al is gerealiseerd toont ook een brief van de Omgevingsdienst Brabant. Daardoor is de ammoniakuitstoot van zijn boerderij eind december 2014 al gegroeid tot 4960 kilo per jaar: bijna net zo veel als in het uitbreidingsplan waarvoor hij die maand geen natuurvergunning kreeg.
Dat Scheepers geen vergunning heeft, ziet de overheid door de vingers bij het uitdelen van de fosfaatrechten. Hij krijgt ze voor zijn 267 melkkoeien en 199 stuks jongvee op peildatum 2 juli 2015. Het zijn 308 runderen meer dan toegestaan, goed voor €2,2 mln aan extra fosfaatrechten.
Tien dagen na de fosfaatpeildatum vraagt Scheepers onder het PAS opnieuw een natuurvergunning, voor een grotere uitbreiding dan eerder is afgewezen: 525 koeien en 520 varkens die 6047 kilo fosfaat uitstoten, een verdubbeling. Dat krijgt de ZLTO-bestuurder op 16 januari 2016 wel gehonoreerd.
Waarom ging hij in 2014 bouwen terwijl hij nog geen vergunning had? De stal stond er al, en 'als die stenen op elkaar gemetseld zijn, is leegstaan geen optie'.
‘In de boerenwereld is het niet fout wat ik heb gedaan.’
Bovendien was er al zicht op het PAS, vertelt hij: 'We hebben niet gewacht met uitbreiden, want de natuurvergunning zouden we repareren met het PAS. Dat is gebeurd. We hebben een hindernis gehad en dat is opgelost. Er is steeds zicht geweest op legalisatie.' Zijn boerderij zit tussen de stikstofgevoelige Natura 2000-reservaten Strabrechtse en Groote Heide. Volgens de beruchte landkaart van stikstofminister Christianne van der Wal moest de ammoniakuitstoot daar met 70% dalen.
Had hij niet gewoon op de vereiste natuurvergunning moeten wachten met uitbreiden? 'Tienduizenden voornamelijk niet-agrarische bedrijven hebben nog steeds geen natuurvergunning', voert Scheepers tot zijn verontschuldiging aan. 'In de boerenwereld, mijn belevingswereld, is het niet fout wat ik heb gedaan.'
In de documenten met PAS-melders springt ook de 61-jarige melkveehouder Wil Meulenbroeks in het Brabrantse Lage Mierde in het oog. Hij was van 2017 tot dit jaar bestuurder van sectorkoepel ZuivelNL en voorzitter van LTO Melkveehouderij.
Meulenbroeks breidde van 2012 tot 2018 met 39% uit tot 227 koeien, terwijl hij in 2017 als LTO-bestuurder in het blad Veeteelt verkondigde: ‘Op veel bedrijven zal de veestapel opnieuw ingekrompen moeten worden.' Alleen al in 2015 breidde Meulenbroeks met 36 melkkoeien uit terwijl zijn aanvraag om met een natuurvergunning uit te breiden nog in behandeling was.
Kritiek hierop doet Meulenbroeks af als kinnesinne van boeren die door de PAS-coulanceregeling of fosfaataffaire ruimte tekortkomen voor hun bedrijf. 'Schrijnende gevallen. Maar als het slecht gaat met je bedrijf moet je je niet met de zaken van je buurman bemoeien.'
Eerst een nieuwe stal bouwen en dan verder zien, was ook de volgorde bij het familiebedrijf in het Overijsselse Bornerbroek van Koen Bolscher, voormalig bestuurder van het Nederlands Agrarisch Jongeren Kontakt. Van 252 runderen waarvan 182 melkkoeien in 2012 breidde Bolscher onder het PAS met bijna de helft uit tot 361 runderen waarvan 237 melkkoeien. Terwijl de nieuwe stal er al stond. Een aanvraag van Bolscher voor een natuurvergunning vond de provincie in 2021 overbodig hoewel die bij meer dan 200 koeien vereist is.
Het stikstofbeleid is volgens de 38-jarige veehouder contraproductief. Politici overwegen lege plekken in stallen af te pakken. De reactie van boeren is dan vaak: opvullen, zegt Bolscher in de marge van een ledenvergadering van FrieslandCampina. 'Ik zie dat overal gebeuren.' Want ook hij weet dat 'de ruimte die de één gebruikt, afgaat van de ander.'
Statenlid en veehouder Tolkamp heeft een duidelijke conclusie over tien jaar overheidsbeleid rond landbouw, melk, fosfaat en stikstof. 'Het is een puinhoop.'
