Maar liefst 5,7 kilometer tape was er nodig om de gigantische koepel in het Bonnefantenmuseum in Maastricht precies volgens de instructies van Sol LeWitt te beschilderen. Die tape vormde de basis voor de spiraal die helemaal vanuit de nok naar beneden cirkelt, met een constante onderlinge afstand van tien centimeter. De rest van de muur werd zwart geschilderd, een indrukwekkende witte spiraal achterlatend.

Om deze Wall drawing # 801 aan te brengen, kwamen in 2011 twee van Sol LeWitts assistenten, Takeshi Arita en Andrew Colbert, over uit New York. Samen met een groep van zes jonge kunststudenten uit de buurt van Maastricht legden zij zich zes weken lang toe op dit eindeloze precisiewerk.

LeWitt overleed in 2007, maar ook tijdens zijn leven liet hij andere mensen zijn werk uitvoeren. Hij beschreef de werken op papier: het idee van zo’n muurtekening was het eigenlijke werk. Conceptuele kunst dus. Een koper kocht in principe alleen de beschrijving van het werk: een diagram en een certificaat.

‘LeWitt begon ooit muren te beschilderen, om zo een direct effect te hebben op zijn omgeving’, vertelt Benno Tempel, directeur van het Haags Gemeentemuseum, waar nu een overzicht te zien is van LeWitts werk. ‘Zijn keuze om het eigenlijke werk uit te besteden was niet alleen praktisch, het was ook heel sociaal: hij kon er jonge kunstenaars mee helpen.’ LeWitt maakte de muurschilderingen op verzoek op maat voor een locatie, maar veel van zijn werk heeft hij zelf nooit gezien.

Bescheiden man

LeWitt had een bijzondere band met het Gemeentemuseum, waar hij in 1970 zijn eerste Europese overzichtsexpositie had. Nog 
altijd is er in het museum werk van hem te zien, op de muren beneden in de hal, en in het trappenhuis. Tempel: ‘Bezoekers maken graag foto’s van zichzelf voor die muur, ook al hebben ze lang niet altijd door dat ze voor een echte LeWitt staan. Dat had hij zelf geen probleem gevonden. Het was een heel bescheiden man, het ging om zijn werk, niet om hem.’

Toen directeur Edy de Wilde in 1984 een grote overzichtstentoonstelling organiseerde in het Stedelijk Museum in Amsterdam, zocht LeWitt vanzelfsprekend ook in Amsterdam naar assistenten. Nu zijn ze zelf bekende kunstenaars, maar destijds waren Roy Villevoye, Fransje Killaars, Wim Starkenburg en Marien Schouten vers van de academie. Drie maanden lang werkten ze volle dagen om de muurtekeningen voor aanvang van de expositie af te krijgen. Ze kregen er toen nog niets voor betaald, het was vooral een leerzame ervaring. ‘Heel bijzonder was dat we vrijwel zijn hele oeuvre maakten en leerden kennen vanaf de basis. Daar zaten grote en kleine werken bij, werken in potlood, vetkrijt, inkt. Wie welk werk maakte, werd willekeurig verdeeld, al kon je wel je voorkeur aangeven’, vertelt Villevoye.

Sommige instructies bestonden uit alleen een beschrijving, van latere werken maakte LeWitt schetsen met nauwkeurige instructies voor de samenstelling van de kleuren. ‘Hij ontwikkelde een geheel eigen grammatica om zijn werk te noteren’, vertelt Wim Starkenburg.

Ondanks die gedetailleerde aanwijzingen, vond LeWitt het geen probleem dat ook het handschrift van de maker terug te zien was in het resultaat. ‘Iedere assistent heeft zijn eigen gewoontes, de een werkt bijvoorbeeld veel secuurder dan de ander, of heeft een vastere hand’, vertelt Marien Schouten. De makers hadden bovendien invloed op het maakproces. Zo bedacht Schouten een eigen methode om het werk #105. Circles from the center of the wall te maken. Niet met het gebruikelijke touwtje vanuit het middelpunt. Nee, hij stak een potlood door een lat en gebruikte die als passer.

Sommige ontwerpen zijn heel eenvoudig, andere LeWitts ingewikkelder te maken. Starkenburg herinnert zich hoe hij lacherig en ‘bijna high’ werd van het maken van een ‘droedeltekening’: een hele muur gevuld met eindeloos veel potloodkriebels, waar ook nog eens een verloop van licht naar donker in moest. ‘Het werk is zo eindeloos, dat je er uiteindelijk volledig in opgaat’, zegt hij. ‘Je doorlééft het werk, en dat is een nog veel bijzonderder ervaring dan naar iemands werk kijken. Maar hoezeer je er ook deel van uitmaakt terwijl je eraan werkt, als het af is, ontstaat er afstand. Dan is het niet meer van jou, maar onmiskenbaar een Sol LeWitt.’

De kunstenaars die meewerkten aan de expositie in het Stedelijk, bleven LeWitt assisteren, nu wel betaald. Ze voerden verschillende opdrachten uit, binnen en buiten Europa, in musea en galeries, maar ook in openbare gebouwen en woningen. In Nederland zijn muurtekeningen van LeWitt te vinden in onder meer het hoofdkantoor van ABN Amro aan de Zuidas, in het Kröller-Müller Museum in Otterlo, en in de foyer van de schouwburg in Den Haag.

In de slaapkamer

Marien Schouten maakte het werk met de cirkels dat hij uitvoerde in het Stedelijk thuis opnieuw, in zijn slaapkamer. Ook Starkenburg, Villevoye en Killaars maakten thuis hun eigen Sol LeWitts. Zo’n werk heeft zonder certificaat overigens geen waarde op de kunstmarkt. Starkenburg: ‘LeWitt was niet bezitterig. In de buitenwereld zijn ideeën van iedereen, vond hij.’ ‘Hij vond het juist mooi dat wij zijn werk ook thuis maakten’, vertelt Villevoye. ‘Het was een man van weinig woorden maar ontzettend sympathiek en loyaal en altijd heel begaan met zijn assistenten. Hij organiseerde etentjes en gaf cadeaus, en we hielden ook buiten het werk contact. Hij was als een soort lievelingsoom voor me.’

In totaal bedacht LeWitt tussen 1968 en 2007 1260 ‘wall drawings’. Aanvankelijk ingetogen en meestal met potlood, later steeds kleurrijker en vaker in inkt of acrylverf. De laatste keer dat Starkenburg aan een LeWitt werkte, was in 2012, toen hij opnieuw het werk # 1084 aanbracht in het Stedelijk Museum, een van LeWitts latere werken, dat bestaat uit vier vierkanten met felgekleurde banen. # 1084 is inmiddels niet meer te zien. ‘En dat is niet erg’, vindt Starkenburg. ‘Dat is het idee van zijn werk. Hij was er zelf heel duidelijk over dat zijn werken tijdelijk van aard konden zijn.’

Met één uitzondering, want toen zijn muurtekening in de hal van het Haags Gemeentemuseum was overgeschilderd, gaf de kunstenaar aan dat hij dat jammer vond. Inmiddels is het werk weer aangebracht. ‘Hij had zo’n bijzondere band met het museum, en hij vond het zo’n mooi gebouw, dat dit werk er permanent thuishoort’, verklaart Tempel. Naast de permanente muurtekening is ter gelegenheid van de tentoonstelling ook weer een tijdelijke wall drawing aangebracht.

De grootste muurtekening in Nederland, van 12 bij 35 meter, is recentelijk wit geverfd toen de eigenaar, Aegon, in Leeuwarden verhuisde naar een andere locatie. Dat betekent niet per se dat die verloren is, legt Starkenburg uit. Hoewel het werk in 1989 speciaal voor die locatie werd ontworpen, kan het in overleg met een van LeWitts assistenten waarschijnlijk wel worden aangepast aan een nieuwe locatie. En het concept blijft sowieso in de collectie van Aegon.

Ook de spiraal in het Bonnefantenmuseum wordt komende zomer overgeschilderd, om plaats te maken voor iets nieuws. Dit is de derde versie, het werk is eerder, in 1996, aangebracht, in 2005 weer, en voor het laatst in 2011. ‘Een voordeel van dit soort werk is dat er geen kosten gaan zitten in transport, opslag of restauratie’, vertelt Starkenburg. ‘De volgende keer zullen er opnieuw jonge kunstenaars profiteren van de opdracht. En dat was precies de bedoeling.’

Starkenburg, inmiddels zeventig en tot 2014 actief als assistent van LeWitt, maakt zich geen zorgen over de toekomst van LeWitts werk. Er zijn ook alweer nieuwe assistenten ingewerkt, vertelt hij: ‘Jonge kunstenaars die Sol zelf nooit ontmoet hebben, maar zijn werk door en door kennen. Je kunt zijn werk nog het beste vergelijken met bladmuziek. Dat verdwijnt nooit, het kan altijd weer opnieuw worden uitgevoerd.’