Een gebedsnoot is een kleine bol van buxushout met een diameter van soms maar 25mm. Met gemak kun je deze mirakels van laatmiddeleeuws vakmanschap in de palm van je hand houden. De verfijnde uitgesneden patronen aan de buitenkant maken nieuwsgierig naar wat binnenin zit. Als je het sluithaakje hebt opengepeuterd, openbaren zich ronde medaillons met gesneden reliëfs van heiligen.

De houten minisculpturen bezitten een pracht aan details. Niet alleen zijn Jozef en Maria bij de kribbe van het kindeke te zien, op de achtergrond kun je ook de snuit van de os en de ezel ontwaren, en aan de zijkant van de stal herders met hun lammeren.

Telkens wordt je blik naar een nieuw facet geleid. Zo blijkt een ringetje aan de poort te kunnen bewegen. Daar staat een figuurtje in de menigte met een brilletje op naar je te turen, net zoals jij met een leesbril op het puntje van je neus de gebedsnoot geconcentreerd in je opneemt.

Klein amusement

Dit verrassende, speelse element komt vaker in religieuze middeleeuwse kunst voor, vertelt conservator beeldhouwkunst van het Rijksmuseum Frits Scholten: ‘Denk aan carnaval of aan waterspuwers aan kathedralen. Het zijn altijd de zaken aan de rand, zoals de marginalia van miniaturen in getijdenboeken, die vol staan met de schandaligste en ranzigste voorstellingen. Je kon je ermee vermaken­, maar het kleine amusement hielp je ook je te concentreren op de serieuze boodschap.’

De aandacht die nodig is om te kijken naar zoiets kleins als een gebedsnoot, verandert je besef van tijd. Zonder dat je het doorhebt, zijn er uren verstreken. Dat is zelfs wetenschappelijk aangetoond. ‘Volgens psycholoog A.J. DeLong bestaat er een relatie tussen de schaal van een object en de tijdservaring’, vertelt Scholten. ‘Is een object bijvoorbeeld zes keer zo klein als de werkelijkheid, dan zal een uur kijken ernaar als tien minuten worden ervaren, doordat je wordt geabsorbeerd door het kijken en in een staat van dagdromen belandt­. De tijd die je besteedt aan het kijken naar een gebedsnoot is een meditatie van rust en verstilling­.’

Tal van voorwerpen voor persoonlijke devotie waren in de late middeleeuwen populair, zoals rozenkransen­, kleine altaartjes en gebedenboeken. Gebedsnoten waren echter geen massaproducten, door hun bewerkelijkheid. Het waren kostbare objecten om mee te pronken en je status mee te onderstrepen. Scholten: ‘Doordat een gebedsnoot zo klein is, heb je als het ware de hele wereld in je hand. Wat voor de allermachtigsten 
en -rijksten in wezen ook zo was.’ Zo bezaten Karel V, Hendrik VIII van Engeland en de bisschop van Utrecht, Filips van Bourgondië-Blaton, gebedsnoten.

Voor de expositie is uitvoerig onderzoek gedaan. Een van de uitkomsten is dat het microsnijwerk technisch en stilistisch zo consistent is, dat alle gebedsnoten uit één atelier afkomstig moeten zijn, het atelier van Adam Dircksz in Delft. ‘We hebben de neiging te denken dat alles uit de late gotiek van enige kwaliteit uit de Zuidelijke Nederlanden komt. Daar zaten de grote schilders en werden de tapijten geweven’, zegt Scholten. ‘De Noordelijke Nederlanden werden gezien als achterland. Uit het onderzoek naar de kleine gebedsnoten blijkt dat dat toch genuanceerder ligt. We zullen daarom met een vernieuwde blik naar de kunstproductie in het Noorden kijken.’

Lees meer in FD Persoonlijk, het weekendmagazine van Het Financieele Dagblad over mensen, lifestyle, kunst, cultuur, mode en reizen.