Gezondheid heeft meer dan ooit een morele lading. Iemand die ‘actief’ en ‘bewust’ bezig is met zijn lichaam is een goed mens. Gezondheid als nieuwe religie, het lichaam als heiligdom. FD Persoonlijk-redacteur Sanne Kloosterboer vreest de fitnesspolitie en wil baas blijven in eigen buik.
‘Ik heb niet zoveel met gezondheid.’ Op mijn uitspraak, gedaan in een gezelschap van vrouwen, volgt een pijnlijke stilte. Een van hen giechelt ongemakkelijk. Ander onderwerp.
Ik heb niet zoveel met gezondheid: blijkbaar is dat een controversiële stelling en had ik net zo goed kunnen zeggen: ik heb niet zoveel met de democratische rechtstaat, onschuldige kindertjes in nood en de gelijkheid der seksen. Volgens de heersende opvatting is goed leven gezond leven. Een mens moet gezond eten, aan sport doen, fit zijn en er fris, slank en sterk uitzien. Gezondheid heeft in onze tijd een morele lading gekregen. Wie bewust (let op dat woord ‘bewust’: dat duikt vaak op in gezondheidssferen) met zijn gezondheid bezig is, is een goed mens.
Op Instagram zie je foto’s van de gezonde traktaties die moeders voor hun kinderen knutselen: kleurrijke bootjes en satésticks met rauwkost. Van ‘fitgirls’ en ‘fitmoms’ met hun voeten op een skippybal, zich opdrukkend of zwaaiend met kettlebells, voorzien van hashtags als #fitafterforty, #youcandoittoo, #whatsyourexcuse, #becomeabetteryou, #doitforthebooty en #doitforyou en natuurlijk #doitforlove. Ze zijn altijd blij, want fit zijn is heel leuk. Als je een fit lichaam hebt, heeft pech, waarmee het leven zeker zo scheutig is als met geluk, minder vat op je. Leef gezond en pech heeft minder greep op je gemoed, luidt de impliciete belofte. Zie je wel: van sporten word je een beter mens. Maar pech heeft ook minder vat op je lichaam. Je bent minder bevattelijk voor ‘lifestyleziekten’, zoals die wat boosaardig heten.
Het denken over ziekte en gezondheid is langzaamaan aan het veranderen. De onderbuik loopt zoals gewoonlijk voor. Uit een reactie op een FD-stuk van 26 maart dit jaar over de verwachte verhoging van zorgpremies: ‘Wat voor diabetes type 2 geldt (dat die omkeerbaar is door gezonder te leven, SK) geldt voor andere zogenoemde lifestyleziekten. Wie zich blijft branden mag op zijn of haar blaren zitten. Solidariteit ook graag in lifestyle en niet alleen als men geld kan vangen door anderen mee te laten betalen aan vermijdbare ziekten.’ Met andere woorden: alleen als je gezond leeft, mag je van deze meneer aanspraak maken op een vergoeding voor de gezondheidszorg. Anders is het eigen schuld, dikke bult.
Ziekte heeft dus ook een morele component gekregen. Je kunt ziek worden door je eigen schuld, door zo’n ‘lifestyleziekte’, of door pech: de gevallen waarin je ondanks je gezonde en bewuste levensstijl toch ziek wordt. Deze morele component is gelukkig nog niet in de gezondheidszorg doorgedrongen, maar de voxpop heeft het er druk mee. Als er iemand onverhoopt longkanker krijgt, dringt zich ook onder beschaafde lieden de vraag op of de zieke veel rookte (opluchting: mij kan het niet overkomen) of juist helemaal niet rookte (de uitzondering die de regel bevestigt en dus extra erg).
De Duitse schrijver Juli Zeh verkende in haar 1984-achtige roman Corpus Delicti, uit 2009, de mogelijkheid van gezondheid als religie en hoogste menselijke deugd. Het verhaal speelt zich af in een gezondheidsdictatuur, ergens in de 21ste eeuw. Gezondheid is in het boek een burgerplicht geworden. Volgens de regels van De Methode, zoals de gezondheidsleer heet, zijn alleen seksuele relaties toegestaan tussen mensen die een compatibel immuunsysteem hebben. Alle burgers dragen chips onder hun huid, die bijhouden of ze zich wel genoeg bewegen, ze moeten dagelijks hun bloed- en urinewaarden doorgeven en sensoren in de wc’s melden verdachte stoffen.
De hoofdpersoon, Mia Holl, ontwikkelt zich door de dood van haar broer tot dissident, tot voorvechter van het recht om te leven, om de duistere kanten van dat leven op te zoeken en ten slotte ook het recht om te sterven. Het is een indrukwekkende roman en doordat Zeh naast schrijver ook jurist en privacyactivist is, laat die zich makkelijk lezen als een aanklacht tegen overheidsbemoeienis: de staat houdt ons in de gaten om onze veiligheid te waarborgen. Nu richt de overheid zich nog vooral op terroristen en criminelen, maar wat als dat idee van veiligheid zich uitstrekt tot onze fysieke gezondheid? Moet je een overheid vrezen die pretendeert het beste met je voor te hebben?
Natuurlijk is er veel te zeggen over de volksgezondheid. Bijvoorbeeld dat lifestyleziekten, ondanks die potsierlijke naam die bewuste keuzes suggereert, veel vaker voorkomen in lagere sociale klassen. En dat rijkere mensen ouder worden én gezonder oud worden. Allemaal waar. Preventie is een goede zaak, maar een mens moet ook het recht hebben om de rafelranden van het leven op te zoeken, of eroverheen te gaan. Zoals Moritz, de broer van Mia Holl zegt: ‘Het leven is een aanbod dat je ook kunt weigeren.’ En waar stopt de preventie? Zal er na het rookverbod in cafés een drankverbod volgen? Een suikerverbod in de winkel? Een verbod om in de zon te bivakkeren tussen twaalf en drie? Allemaal omdat de overheid het beste met ons voorheeft?
Gezond leven is goed, zo goed dat het voor menigeen een doel op zich is geworden. Arie Boomsma vertelde in een interview met de Volkskrant hoe hij bewegen in zijn huishoudelijke praktijk integreert. Als hij zijn kind verschoont doet hij even een squat om de luier te pakken en als hij zijn tanden poetst traint hij tegelijk de bovenbeenspieren. Als je het hardop voorleest wordt pas echt duidelijk hoe krankzinnig het is. Een luier verschonen is niet meer gewoon een luier verschonen, maar ook een gezondheidsmoment. Geen taakje is meer wat het is, maar over alles, inclusief sociale gebeurtenissen, hangt permanent de gezondheidsdwang.
Zo heeft gezondheid het tot nieuwe religie geschopt, compleet met offers, goede werken en Spreuken, in deze religie niet voorzien van nummers maar van hashtags. En met een fit, strak lichaam met daarin een evenwichtige geest als hoogste doel. Maar zoals zo vaak worden doel en middel door elkaar gehaald. Gezondheid als levensdoel: hoe pover en armoedig is dat. Hoe egocentrisch en navelstaarderig ook. Is gezondheid als middel niet meer dan genoeg? Als middel om te kunnen functioneren, misschien zelfs om je goed te voelen en om zo lang mogelijk de dingen te kunnen doen die je wilt doen, en vooral: om zo lang mogelijk bij de mensen te zijn van wie je houdt. Daarvoor heb je geen sixpack of strakke kont nodig, en ook echt geen schrale boerenkoolsmoothies. Een beetje gezond verstand volstaat.
Op de fiets naar je werk en een stuk wandelen na de maaltijd, die je losjes samenstelt naar de schijf van vijf. Een beetje matigheid, maar niet te veel. Het is nooit wetenschappelijk onderzocht, maar ik weet zeker dat in moeilijke tijden een stuk quiche lorraine troostrijker is dan een bak quinoa. En dat er betere gesprekken ontstaan bij een romige paddenstoelenragout dan bij een schaal crudités met een mager yoghurtsausje. De ziel heeft namelijk ook wat nodig.
Lees meer in FD Persoonlijk, het weekendmagazine van Het Financieele Dagblad over mensen, lifestyle, kunst, cultuur, mode en reizen.
