Bezorgdheid over het klimaat verandert hoe pensioenfondsen beleggen. Jarenlang volgden ze passief de index, nu selecteren ze actief in welke bedrijven ze investeren. Het gevolg: meer dan de helft van de bedrijven verdwijnt uit hun portefeuille. Het doel: een goed pensioen én een leefbare wereld.
Er woedt een revolutie in pensioenland. ABP, het pensioenfonds voor ambtenaren, houdt zijn portefeuille tegen het licht en denkt dat de helft van de aandelen niet aan zijn klimaatdoelen voldoet. En PME, het pensioenfonds voor de metaal- en technologische industrie, verkocht in stilte zijn aandelen in de olie- en gasindustrie en legt de laatste hand aan zijn nieuwe beleggingsbeleid.
PME-bestuurder Eric Uijen verwacht dat van de 1300 bedrijven waarin het fonds belegt, twee derde de klimaattoets niet overleeft. Ook pensioenfonds Zorg en Welzijn formuleert, met de bereidheid aandelen van de hand te doen, zogeheten concrete doelstellingen waaraan bedrijven moeten voldoen, inclusief tijdbalk en escalatieladder.
Daarmee maakt het jarenlang uitgedragen engagen, jargon voor gesprekken voeren om het bedrijfsbeleid te beïnvloeden, plaats voor de bereidheid te verkopen als een bedrijf onvoldoende tempo maakt met verduurzamen. Maar daar blijft het niet bij, legt strateeg verantwoord beleggen Daan Spaargaren van PME uit. 'De draai die we als pensioenbeleggers aan het maken zijn, raakt aan de fundamenten van het vermogensbeheer zoals dat de afgelopen decennia is ingevuld. Dat is reuze spannend.'
Pensioenfondsen kozen decennialang voor een zo gespreid mogelijke aandelenportefeuille, naar land en sector. De laatste jaren werd passief beleggen meer en meer de norm: het volgen van een index, oftewel een mandje aandelen. De opdracht beperkte zich tot het behalen van een goed rendement voor de gepensioneerden van nu en de toekomst.
Nu ook het doel van een leefbare wereld meeweegt, gaan pensioenfondsen bewust selecteren in welke bedrijven zij willen beleggen. Dat levert een veel kleinere aandelenportefeuille op, met bedrijven die veel actiever worden gevolgd. Het bestuur van PME staat inmiddels op het punt 'dat we niet langer slechts bedrijven uitsluiten en verkopen, maar zeggen: waar willen we in beleggen'.
‘Als je actief wilt selecteren op klimaatbeleid vraagt dat kennis van zaken.’
Het is een onvermijdelijk gevolg van de keuze om naast rendement zaken als klimaat, milieu en arbeidsomstandigheden centraal te stellen, zegt de Rotterdamse hoogleraar financiële markten Mathijs van Dijk. 'Als je actief wilt selecteren op klimaatbeleid en daarover ook met bedrijven in gesprek wilt gaan, vraagt dat kennis van zaken. Maar research is duur en dus zul je minder bedrijven kunnen volgen.'
Niet iedereen volgt deze Nederlandse aanpak. Zo denkt het Noorse oliestaatsfonds NBIM, een superbelegger met een vermogen van €1200 mrd, dat uit fossiel stappen niets oplost. Integendeel. Je mist de kans om een bedrijf te beïnvloeden en je loopt het risico dat jouw aandelen worden gekocht door een belegger die zich minder gelegen laat aan aspecten als het klimaat of het milieu, meent topman Nicolai Tangen van het Noorse oliefonds. Het Japanse overheidspensioenfonds, eveneens een grote belegger, zet ook liever in op engagement dan op uitstappen.
De grote Nederlandse pensioenfondsen zijn echter teleurgesteld over het rendement van hun gesprekken met bedrijven. Ons engagement van de afgelopen tien jaar is niet succesvol geweest, constateerde bestuursvoorzitter Joanne Kellermann van Zorg en Welzijn eind vorig jaar op het jaarsymposium van beleggersclub Eumedion. ABP zegt wel dingen bereikt te hebben, maar niet genoeg, en stapte vorig jaar onder andere uit Shell. Metaalfonds PME constateerde in 2021 al dat het bepaalde beleggingen 'niet meer kon verantwoorden' tegenover de achterban.
'Het instrument engagement staat echt onder druk', stelt beleggingsstrateeg Spaargaren. 'We hebben in het verleden fouten gemaakt: niet goed genoeg onze doelstellingen vastgesteld, onze tijdlijnen bepaald en vooraf de bereidheid uitgesproken uit bedrijven te stappen als de progressie onvoldoende is.' Dat is inmiddels anders.
‘De industrie blijft investeren in het vinden en winnen van fossiele brandstoffen en heeft geen andere weg ingeslagen’
PME verkocht in 2018 alle aandelen in de primaire steenkoolproductie en in 2021 volgden in stilte de aandelen in de fossiele industrie. 'We zagen dat ze hun kapitaalstromen niet wezenlijk verlegden om de energietransitie te realiseren. De industrie blijft investeren in het vinden en winnen van fossiele brandstoffen en heeft geen andere weg ingeslagen. Dat is best een wrange conclusie als daar vijf jaar vanuit meerdere beleggers op is aangedrongen', zegt Uijen.
Hoogleraar Van Dijk noemt de effectiviteit van engagement lastig in te schatten. Er zijn weliswaar enkele studies die tamelijk positief zijn, maar al met al is het bewijs volgens hem mager en is een causaal verband moeilijk aan te tonen. Een bedrijf of bedrijfstak uitsluiten kan effectief zijn, zeker als voldoende beleggers dat doen. 'Het zet druk op de beurskoers en dat vinden bestuurders nooit leuk. En toen ABP in 2021 bekendmaakte uit fossiel te stappen was dat wereldnieuws en werd er in alle directiekamers over gesproken. Een exit is een krachtige signaalfunctie, ook naar kleinere pensioenfondsen', aldus de hoogleraar.
De Nederlandse pensioenfondsen zetten de toon met het klimaatbeleid, oordeelt hoogleraar corporate governance Jeroen Veldman van businessschool Nyenrode. Dat komt niet alleen door de druk van de Europese Centrale Bank, die de sector wijst op de risico's van zogeheten stranded assets. Dat zijn beleggingen die onverwacht of voortijdig waarde verliezen door nieuwe regels op klimaat- en milieugebied. Er verschijnen ook voortdurend rapporten van experts over de macro-economische gevolgen van klimaatbeleid voor bedrijfsmodellen.
Bij PME stond 76% van de deelnemers achter het vertrek uit olie en gas
Bovendien oefent de achterban druk uit op de pensioenfondsen om het beleid te veranderen. Dat geldt voor het ABP, maar ook voor bijvoorbeeld PME, waar volgens bestuurder Uijen 67% van de deelnemers achter het vertrek uit olie en gas stond. Ontevreden partijen stappen naar de rechter om klimaatplannen af te dwingen. Die dreiging geldt volgens Veldman ook de pensioenbestuurders. In 2021 wilden ruim honderd leraren en overheidsmedewerkers een zaak starten tegen het ABP vanwege diens fossiele beleggingen.
En dan is er nog de politiek. Minister van Financiën Sigrid Kaag (D66) wil dat de financiële sector nog dit jaar de leiding neemt in het klimaatbeleid. En Brussel doet daar een schepje bovenop met richtlijnen, vooral op het gebied van verantwoording en transparantie. Daardoor zet de pensioenwereld nu ook stappen.
Het voelt voor PME-bestuurder Uijen als een race tegen de klimaatklok. 'Toen de Club van Rome vijftig jaar geleden zijn rapport uitbracht, heb ik het gelezen, maar ik ben gewoon doorgegaan. Pas de laatste tien jaar maak ik me er echt druk om en daar schaam ik me diep voor. Maar misschien is het eigen aan de mensheid dat we een paar minuten voor twaalf in actie komen. Het voelt alsof we op een prachtig schip als de Titanic zitten, en je weet hoe dat afliep.'
In verschillende wereldsteden, waaronder Amsterdam, hangt een klimaatklok. Niet zo een die aftelt tot het volgende jaar, maar een klimaatteller die telt tot 2030. 'Die staat op zes jaar en nog wat dagen en dan hebben we wereldwijd de anderhalve graad opwarming bereikt', vertelt Uijen. Het stimuleert hem en zijn collega's in hun missie om de investeringsstroom van het pensioenfonds te verleggen naar bedrijven in hernieuwbare energie.
