Het escalerende conflict in Oekraïne tussen de door het Westen gesteunde regering en de door Rusland gesteunde separatisten heeft de aandacht op een fundamentele vraag gericht: wat zijn de langetermijndoelstellingen van het Kremlin? Hoewel het onmiddellijke doel van de Russische president Vladimir Poetin zich zou kunnen beperken tot het herwinnen van de controle over de Krim en het behoud van een zekere mate van invloed in Oekraïense aangelegenheden, is zijn langetermijnambitie veel stoutmoediger.
Nouriel RoubiniProject Syndicate
Die ambitie is niet moeilijk te onderkennen. Poetin heeft ooit in een beroemd geworden uitspraak gezegd dat de val van de Sovjet-Unie de grootste ramp van de twintigste eeuw is geweest. Zijn langetermijndoelstelling was dus altijd de Sovjet-Unie in een of andere vorm te herbouwen, misschien wel als een supranationale unie van lidstaten, naar het voorbeeld van de Europese Unie.
Dit doel is niet verrassend: in verval of niet, Rusland heeft zichzelf altijd als een grootmacht gezien, die door bufferstaten moet worden omringd. Onder de tsaren strekte de invloed van het keizerlijke Rusland zich in de loop der tijd steeds verder uit. Onder de bolsjewieken heeft Rusland de Sovjet-Unie opgebouwd, evenals een invloedssfeer waartoe het grootste deel van Midden- en Oost-Europa behoorde. En nu, onder het eveneens autocratische regime van Poetin, is Rusland van plan mettertijd een enorme Euraziatische Unie (EAU) in het leven te roepen.
Hoewel deze EAU nog steeds louter een douane-unie is, duiden de ervaringen van de Europese Unie erop dat een succesvolle vrijhandelszone in de loop der tijd leidt tot bredere economische, monetaire en uiteindelijk ook politieke integratie. Het doel van Rusland is niet een nieuw soort Noord-Amerikaanse Vrijhandelsovereenkomst (NAFTA) te scheppen, maar een nieuw soort Europese Unie, waarbij het Kremlin alle touwtjes in handen houdt. Het plan is helder: begin met een douane-unie – eerst Rusland, Wit-Rusland en Kazachstan – en voeg daar de meeste voormalige Sovjet-republieken aan toe. Op dit moment zijn Armenië en Kirgizië al toegetreden.
Als er eenmaal een brede douane-unie bestaat, nemen de handels-, financiële en investeringsbetrekkingen binnen die unie zodanig toe dat de lidstaten hun wisselkoersen op elkaar zullen gaan afstemmen. Vervolgens, misschien een paar decennia na de vorming van de douane-unie, zullen de lidstaten overwegen een echte monetaire unie in het leven te roepen, met een gemeenschappelijke munt (de euraziatische roebel?), die kan worden gebruikt als rekeneenheid, betaalmiddel en instrument voor waarde-opslag.
Zoals de eurozone aantoont,vergt het overeind houden van een monetaire unie de inrichting van een bankenunie, begrotingsunie en een volledige economische unie. En als de lidstaten eenmaal hun soevereiniteit over hun eigen banken-, begrotings- en economische beleid hebben opgegeven, zullen ze uiteindelijk wellicht behoefte hebben aan een gedeeltelijke politieke unie om hun democratische legitimiteit zeker te stellen.
Voor het verwezenlijken van een dergelijk plan moeten misschien serieuze problemen worden overwonnen en moeten over een periode van vele decennia grote financiële offers worden gebracht. Maar de eerste stap is een douane-unie, en - in het geval van de Euraziatische Unie – moest Oekraïne, Ruslands grootste buurland in het westen, daar deel van uitmaken. Dat is de reden dat Poetin zoveel druk heeft uitgeoefend op de vroegere Oekraïense president Viktor Janoekovitsj om af te zien van een associatieverdrag met de EU, en het is ook de reden dat Poetin op het afzetten van de regering-Janoekovitsj heeft gereageerd door de Krim binnen te vallen en Oost-Oekraïne te destabiliseren.
De recente gebeurtenissen hebben de op de vrije markt en het Westen georiënteerde facties in Rusland verder verzwakt en de staatskapitalistische, nationalistische facties verder versterkt, die nu aandringen op een snellere oprichting van de EAU. De spanningen met Europa en de Verenigde Staten over Oekraïne zullen het accent bij de Russische export van energie en grondstoffen – en bij de daarmee samenhangende aanleg van pijpleidingen - verleggen naar Azië en China.
Tegelijkertijd hebben Rusland en zijn BRICS-partners (Brazilië, India, China en Zuid-Afrika) een ontwikkelingsbank opgericht die als alternatief moet dienen voor het door het Westen gecontroleerde Internationale Monetaire Fonds en de Wereldbank. De onthullingen over elektronische spionage door de VS kunnen Rusland – en andere non-liberale staten – ertoe brengen de toegang tot het internet aan banden te leggen en hun eigen nationale datanetwerken te gaan uitbouwen. Er is zelfs sprake van dat Rusland en China een alternatief systeem voor internationale betalingen zullen opzetten ter vervanging van SWIFT, dat de VS en Europa gebruiken om financiële sancties tegen Rusland in te stellen.
Het in het leven roepen van een volledige EAU – die geleidelijk minder met het Westen verbonden zal zijn via handels-, financiële, economische, betalings-, communicatie- en politieke banden – zou wel eens een luchtkasteel kunnen blijken. Het gebrek aan hervormingen in Rusland en de negatieve demografische ontwikkelingen impliceren een lage potentiële groei en onvoldoende financiële middelen om de begrotings- en overdrachtsunie te creëren die nodig is om andere staten bij die EAU naar binnen te trekken.
Maar Poetin is ambitieus, en hij zou – net als andere autocraten in Centraal-Azië – nog wel eens tientallen jaren aan de macht kunnen blijven. En of we dat nu fijn vinden of niet, zelfs een Rusland dat de dynamiek ontbeert die nodig is om te slagen in de sectoren van de toekomst, zal een geduchte grondstoffen-producerende supermacht blijven.
Revisionistische machten als Rusland, China en Iran lijken bereid het op te nemen tegen de mondiale economische en politieke orde die de VS en het Westen na de val van de Sovjet-Unie hebben opgebouwd. Maar nu streeft een van die revisionistische machten – Rusland – er op agressieve wijze naar opnieuw een bijna-imperium en een invloedssfeer in het leven te roepen.
Helaas kunnen de sancties die de VS en Europa aan Rusland opleggen, hoe noodzakelijk ze ook zijn, louter de overtuiging bij Poetin en zijn nationalistisch-slavofiele adviseurs bevestigen dat de toekomst van Rusland niet in het Westen ligt, maar in een afzonderlijk integratieproject in het Oosten. Volgens de Amerikaanse president Brack Obama is dit niet het begin van een nieuwe Koude Oorlog; de huidige ontwikkelingen zouden spoedig wel eens anders kunnen uitwijzen.
