Rwanda maakt serieus werk van de toekomst — maar het heeft ook haast

De effectenbeurs van Kigali staat in menig opzicht symbool voor het huidige Rwanda. Hij oogt bescheiden, maar ademt een grenzeloze ambitie.

‘Wij zijn bereid de hele wereld over te gaan voor wie gelooft in het verhaal-Rwanda’, zegt directeur Pierre Célestin Rwabukumba in zijn kantoor naast de beursvloer. De beurs zelf is een zaaltje met een wit wandbord, waarop met zwarte viltstift vijf noteringen staan geschreven. Er zijn drie ‘cross-listings’ uit Kenia en twee lokale noteringen: van de Bank of Kigali en van bierbrouwer en Heineken-dochter Bralirwa.

Private sector

De beurs zit in Kigali City Tower, een kantoorgebouw met blauwe spiegelruiten, in het bescheiden zakencentrum van de hoofdstad. Het is met twintig verdiepingen het hoogste gebouw van Rwanda.

De in 2011 geopende Rwanda Stock Exchange is een initiatief van de regering, die langetermijnkrediet zoekt voor de private sector, zodat Rwanda minder afhankelijk wordt van westers donorgeld. Rwabukumba: ‘Rwanda bevrijdde zichzelf in 1994 van genocide maar je kunt als land nooit echt vrij zijn als je niet vrij bent in je portemonnee.’ Na deze opmerking rent hij de deur uit om een vlucht te pakken naar Kenia, voor besprekingen over een zesde notering aan de beurs.

Afzetmarkt

‘Rwanda heeft haast. We hebben de dingen het liefst gisteren gedaan’, zegt Valentine Rugwabiza. Zij is als minister medeverantwoordelijk voor Rwanda’s integratie in de handelszone van de Oost-Afrikaanse Gemeenschap, waar ook Kenia, Tanzania, Oeganda en Burundi deel van uitmaken.

Maar wat heeft het land te bieden? Het opzetten van een maakindustrie is lastig. Rwanda’s geografische ligging maakt import duur en elektriciteit kost hier meer dan in de buurlanden. Daarbij is de afzetmarkt klein. ‘De bierbrouwer Bralirwa is de grootste particuliere werkgever en belastingbetaler’, zegt een buitenlandse ondernemer. ‘Dat zegt iets over de schaal van je economie.’

Bevolking

De landbouw in het toch al lastig te bewerken ‘land van duizend heuvels’ wordt bemoeilijkt door de bevolkingsgroei. De populatiedruk is de grootste van Afrika: 12 miljoen mensen op een gebied dat bijna de helft is van Nederland.

De keuze ligt dus voor de hand: Rwanda wil zichzelf transformeren in een regionale dienstverlener voor ICT, banken, zakenconferenties en vliegverkeer. Momenteel wordt in koortsachtig tempo infrastructuur aangelegd die dienstverlenende bedrijven moet doen besluiten zich in Rwanda te vestigen. De hiermee beoogde bedrijvigheid moet de staatsinvesteringen rendabel maken. De overheid is Rwanda’s grootste investeerder.

Financieel dienstverlener

‘De regeringspartij RPF ziet zichzelf als durfkapitalist’, zegt Frederick Golooba, een onderzoeker uit Oeganda, die columns over Rwanda schrijft in de gezaghebbende weekkrant The EastAfrican. De RPF is gelieerd aan het lokale investeringsfonds Crystal Ventures, het Rwandese leger aan constructiebedrijf Horizon.

Rwanda wil onder meer via privatiseringen financieel dienstverlener worden. Dit jaar verkocht het de commerciële dochterafdeling van de Development Bank of Rwanda aan Atlas Mara, een aan de Londense beurs genoteerd investeringsvehikel van Bob Diamond, oud-ceo van Barclays Bank, en de Britse ondernemer Ashish Thakkar. In 2008 nam Rabobank een minderheidsaandeel in de coöperatieve bank BPR met als doel het creëren van een retailbank. De operatie werd geleid door Rabo-bankiers Ben Kalkman en Herman Klaassen.

Ambitieus

Rwanda’s drang om economisch vooruit te komen en onafhankelijk te worden van donoren is deels geworteld in de genocide van 1994: de honderd dagen durende furie waarin ongeveer 800.000 Tutsi’s en gematigde Hutu’s werden vermoord terwijl de wereld toekeek. Frederick Golooba: ‘Het idee is dat hoe meer Rwanda floreert, hoe minder kans er is op nieuwe etnische spanningen.’

De Nederlander Hans van Doornik, die financieel onafhankelijk werd met de verkoop van speelgoedfabrieken in China, bouwt nu in Kigali een veertigtal koophuizen. ‘Men is hier buitengewoon ambitieus’, zegt hij. ‘Ze hebben een plan en voeren dat uit.’

Krottenwijken

Van Doornik krijgt medewerking ‘van iedereen’. Om investeerders en ondernemers te trekken, creëert Rwanda gunstige randvoorwaarden. Corruptie komt hier minder voor dan in andere Afrikaanse landen. Ondernemers kunnen hun bedrijf registreren en licenties, belastingzaken en werkvergunningen regelen bij de dienstverlenende instantie Rwanda Development Board (RDB). ‘Als je daarna naar buiten loopt, zijn alle voorbereidingen getroffen’, zegt RDB-directeur Francis Gatare.

De ernst en precisie van de regering weerspiegelen zich in het straatbeeld. Kigali kent geen verkeerschaos of uitpuilende krottenwijken. De strak geasfalteerde wegen zijn ’s avonds verlicht. Plastic tasjes zijn in het land verboden. Brommerchauffeurs en hun passagiers zijn verplicht een helm te dragen. Rotondes en kruispunten worden bewaakt door agenten of militairen.

Introvert

Bedrijfsconsultant Ben Rutten bespeurt deze ernst ook in de persoonlijke omgang. ‘Rwandezen zijn introvert. Pas bij de vijfde ontmoeting geef je elkaar misschien een klap op de schouder.’

Chiel Lijdsman, die al sinds 1987 in Rwanda woont en eigenaar is van de grootste boekwinkel van het land, vraagt zich af of de regering niet té snel gaat met het realiseren van haar tekentafelstaat. Toch noemt hij de wederopbouw sinds 1994 ‘indrukwekkend’. Maar hij vreest dat de overheid de mogelijkheden overschat en zo de financiële huishouding opblaast.

Batterijen en papier

De regering slaagde er in 1998 al in om via een joint venture de Zuid-Afrikaanse telecomgigant MTN binnen te halen. Ook stopte men geld in een door Korea Telecom aangelegd glasvezelnetwerk. Het dit najaar in Kigali gelanceerde ‘supersnelle’ internet moet nu uitgerold worden in heel Rwanda.

Vorig jaar stelde de overheid grond beschikbaar voor een bedrijventerrein van 98 hectare aan de rand van Kigali. Het terrein, compleet met loodsen, water en elektra, is al volgeboekt met 61 bedrijven. Chinese firma’s produceren hier batterijen en papier.

Zakenplan

Andere overheidsinvesteringen vallen minder goed. Rwanda gebruikte $ 400 mln, die in april werd opgehaald met een eerste uitgifte van eurobonds, voor de voltooiing van een conferentiecentrum, waarvan de bouw al jarenlang werd vertraagd. De staat houdt ook de verlieslijdende vliegmaatschappij Rwandair in de lucht. ‘Als we geen investeerders vinden voor onze nieuwe luchthaven, gebruiken we het eurobondgeld misschien ook daarvoor’, aldus minister Rugwabiza.

‘Rwanda heeft een goed strategisch plan maar er is ook nog zoiets als een zakenplan’, zegt Chiel Lijdsman. ‘Als je state-of-the-artprojecten wilt, krijg je ook state-of-the-artprijskaartjes.’

Visie

De overheid leent ook geld op de lokale markt. Krediet voor de private sector dreigt duurder te worden, wat de zo gewenste particuliere bestedingen drukt. Hetzelfde geldt voor het ontwikkelingsfonds Agaciro, waarin iedere Rwandees geacht wordt geld te storten. Het fonds werd opgezet nadat donorlanden hun hulp in 2012 hadden opgeschort na de militaire inmenging van Rwanda in Oost-Congo.

‘Rwanda heeft een visie en die wordt gerealiseerd, ongeacht wat buitenstaanders hiervan denken’, zegt onderzoeker Golooba. ‘Partners zijn welkom, maar zij bepalen niet wat er gebeurt. En er wordt niet eeuwig op ze gewacht.”

Controle

Buitenlanders in Rwanda ervaren soms de bemoeienis van de staat. ‘Ze zijn geobsedeerd met controle’, zegt een Nederlander. ‘De overheid kent al onze vertrouwelijke bedrijfscijfers’, merkt een andere Europese ondernemer op. Anderen zeggen dat landbouw meer kansen biedt voor groei, al druist dat in tegen Rwanda’s ambities als dienstverlener.

Het grootste vraagstuk is de politiek. President Paul Kaga­me, die in 1994 als rebellenleider een eind maakte aan de genocide, regeert het land met ferme hand. Kritiek op de regering is ongewenst. ‘Hier geldt: erst kommt das Fressen, dann kommt die Moral’, zegt een Nederlander.

In 2017 houdt Rwanda weer verkiezingen. Wat gaat Kagame doen? Op vragen of hij de grondwet gaat aanpassen om een derde presidentstermijn mogelijk te maken, maakt Kagame omtrekkende bewegingen. ‘Dat zal een beslissing zijn van het volk.’

Mark Schenkel is correspondent voor Het Financieele Dagblad in Afrika

Business in Rwanda

Rwanda heeft specifieke eisen en tarieven voor buitenlandse ondernemers die zich willen vestigen.

Wie een commerciële bank wil opzetten moet daarvoor meenemen:

* 5 mrd Rwandese franc (Rwf) of $8 mln als startkapitaal

* Rwf 1 mln (of $-equivalent) voor de licentieaanvraag

Wie een instelling voor microfinanciering wil opzetten:

* Rwf 5 mln als startkapitaal voor een krediet- en spaarcoöperatie

* Rwf 300 mln startkapitaal voor andere bedrijfsvormen

Voor een verzekeringsbedrijf zijn de eisen nog iets lichter:

* Rwf 1 mrd (of $-equivalent) als startkapitaal

* Rwf 1 mln (of $-equivalent) voor de licentieaanvraag

Licenties voor import van landbouwmateriaal (mest, zaden, chemicaliën) kosten niets, en ook dieren mogen gratis worden ingevoerd.

Tegenover al die rekeningen en kapitaalseisen stelt de overheid ook positieve prikkels. Zoals gratis werkvergunningen, toegang tot water en licht,

milieu-effectraportages en notariële diensten voor investeringen vanaf $250.000.

En dan is er nog een reeks fiscale vrijstellingen, zoals:

* Geen invoerheffing, dividendbelasting en btw voor de import van machines

* Geen invoerheffing op bulldozers, tractors, vorkheftrucks, koelwagens en vrachtwagens van meer dan 20 ton

* 40% investeringsaftrek van geïnvesteerd bedrag in nieuwe of gebruikte activa voor investeerders in Kigali (50% daarbuiten) BRON: Rwanda Development Board

Verzoening

Rwanda probeerde na de genocide van 1994 verzoening te bewerkstelligen via traditionele ‘gacaca’-rechtspraak. Justitie kon de vele zaken niet aan, en daders en nabestaanden waren vaak buren van elkaar en moesten samen verder. Gacaca betekent gras: de rechtspraak vond in de buitenlucht plaats. Daders konden strafvermindering krijgen als zij berouw toonden. In 2012 waren 1,2 miljoen zaken behandeld. Volgens critici is gacaca misbruikt voor persoonlijke vetes.