Het kleinste segment van de elektriciteitshandel kent een opmerkelijke opmars. Doordat de markten van Europese landen aan elkaar zijn gekoppeld en omdat er steeds meer energie komt uit zon en wind, is de zogeheten intradayhandel van stroom drukker dan ooit.

De Nederlandse stroommarkt is ruim vijftien jaar geleden geliberaliseerd. Stroom wordt dus niet langer door een nutsmaatschappij opgewekt en automatisch verkocht aan de klant, maar wordt veel vaker verhandeld. In Nederland gaat dat via stroombeurs Epex Spot. Dat was voorheen de APX.

Dag-vooruithandel overstijgt €1 mrd

Via een veilingsysteem dat iedere dag om twaalf uur 's middags de orderboeken sluit, geven handelaren en energieproducenten aan tegen welke prijs ze de volgende dag - 'Day Ahead' - per uur elektriciteit willen kopen en verkopen. De uren 's nachts zijn goedkoop. Aan het begin van de ochtend en vaak ook einde van de middag, begin van de avond, zijn de stroomprijzen hoger.

De bulk van de stroomhandel verloopt op deze manier. In 2016 jaar werd er 35 miljoen megawattuur verhandeld 'day ahead', zo meldde Epex Spot in de eerste dagen van dit jaar. De gemiddelde stroomprijs bedroeg iets meer dan € 32 per megawattuur. Daarmee realiseerde deze 'dag vooruit stroommarkt' dus een omzet van ruim € 1,1 mrd.

Stroom kopen voor over vijf minuten

Daarnaast is er de handel op de dag zelf. Deze zogeheten 'intraday' markt bestaat sinds 2006. De handel is onaflatend en gaat in blokken van een uur. Dat kan tot vijf minuten voor de daadwerkelijke levering. Een partij kan bijvoorbeeld tot 16:55 uur handelen, voor de levering van elektriciteit voor het uur tussen vijf en zes 's avonds. Energiebedrijven en handelaren gebruiken die doorlopende markt om op detailniveau tot een evenwicht in vraag en aanbod te komen. 'Portfolio optimalisering', heet dat in jargon.

'Deels bestaat de intraday markt om problemen op te vangen', zegt Hans Nikkels, adviseur bij Epex Spot. Wanneer bijvoorbeeld een energiecentrale uitvalt en dat nutsbedrijf plotseling met een tekort zit terwijl het wel verplicht is energie te leveren, kan zo'n producent terecht op de intraday markt.

Recordhandel in maart

Afgelopen jaar is er 910.000 megawattuur verhandeld aan Nederlandse stroom op deze doorlopende markt: dat is qua volumes dus zo'n 3% van de day ahead markt. Maar de kleine markt groeit hard. In maart is er intraday 134.000 megawattuur verhandeld. Dat is een record: nog nooit was het zo druk als afgelopen maand.

Voor een deel is het toenemende gebruik van de doorlopende markt het gevolg van software. Epex Spot harmoniseerde het handelssysteem, waardoor klanten van die stroombeurs (zie kader) in alle landen makkelijker toegang kregen tot de markt.

Daarnaast zijn de Nederlandse en Belgische markten afgelopen jaar beter verbonden met de elektriciteitsmarkten van Duitsland, Frankrijk, Oostenrijk en Zwitserland. De markt wordt dus groter, zegt Nikkels. 'Liquiditeit trekt liquiditeit. Marktpartijen weten nu dat ze terecht kunnen op de intraday markt.'

Groene stroom zet markt in beweging

Maar minstens zo belangrijk is dat de opkomst van groene energie ook de dynamiek van de markt verandert. Door steeds meer windturbines en zonnepanelen heeft het weer een grotere invloed op de prijs van energie. Weer is big business – rond de kerst waaide het hard in Duitsland terwijl veel fabrieken stil lagen, waardoor de Duitse stroomprijzen negatief waren. En doordat landen met elkaar zijn verknoopt, drukken lage prijzen in Duitsland ook weer de Nederlandse stroomprijs.

Wie handelt er in stroom?

Lidmaatschap is een vereiste om te handelen op de Epex Spot NL. Er zijn 46 bedrijven die doorlopend in Nederlandse elektriciteit kunnen handelen, zo blijkt uit de registers van die stroombeurs. Tien leden zijn Nederlands: nutsmaatschappijen als Eneco, Vattenfall (moederbedrijf van Nuon) en De Vrije Energieproducent zijn klant. Daarnaast is er een reeks buitenlandse spelers die kunnen handelen in Nederlandse elektriciteit voor bijna directe levering. Dat zijn onder meer energiehandelaren als Gunvor en Vitol, maar ook Citigroup Global Markets, het Australische Macquarie Bank en Shell Energy Europe.Epex heeft sinds kort concurrentie. Het Energy Trading Platform Amsterdam (Etpa) biedt intraday handel, maar ook dag vooruit of weekend- en weekcontracten. Etpa wil met lagere tarieven de markt openbreken. 'Door scherpe prijzen en geen zware zekerheid te eisen is het al rendabel voor grootverbruikers met een capaciteit vanaf een halve megawatt', stelt Etpa.

'Partijen willen hun posities tot het laatste moment bijschaven', zegt Nikkels. Het aanbod gaat schommelen: meer wind betekent meer energie. Daardoor zullen ook de de prijzen grotere uitslagen laten zien.

'Handelaren en marktpartijen gebruiken de doorlopende markt ook gewoon omdat ze kansen zien. Om hun posities bij te stellen naar aanleiding van het weer', zegt Nikkels. Want het kan lonen om op het laatste moment nog energie te kopen of verkopen, als het bijvoorbeeld harder waait en de prijzen dus dalen. Niet voor niets hebben steeds meer energiebedrijven ook een meteoroloog in dienst - accurate voorspellingen zijn geld waard.

Van uur- naar kwartiercontracten

Door de opkomst van enerzijds de automatisering en anderzijds de duurzame energie energiehandel dus steeds meer 'real time'. Epex hoopt aan het einde van het jaar blokken te introduceren van vijftien minuten. In dat geval kan een partij bijvoorbeeld tot 14:55 handelen voor de levering van stroom voor de periode van drie uur tot kwart over drie.

Maar wat maakt het uit, dat de intraday markt groeit? De prijzen van de doorlopende handel en de dag vooruit tarieven liggen dicht bij elkaar, wat de ruimte tot arbitrage beperkt. Daarbij zal de bulk van de handel altijd day ahead zijn, verwacht Nikkels. De levering van energie is voor veel partijen te belangrijk om tot het laatste moment te wachten met het zekerstellen.

Toch: zelfs Tennet, uitbater van het hoogspanningsnet, doet mee aan een proefproject voor de opslag van energie bij auto's. Batterijen moeten ook kunnen terugleveren aan het net. Aanbod en vraag naar energie zal in de toekomst veel meer door elkaar gaan lopen. Dan is de intradaymarkt, waar straks voor een kwartier aan stroom kan worden gekocht, dus een uitkomst. 'Voor afnemers van energie is het van belang dat de markt gewoon goed werkt', zegt Nikkels. 'Die zorgt ervoor dat zij niet voor betalen allerlei inefficiënties in het systeem.'