Het is dit jaar 8 jaar geleden dat het ov-chipkaartsysteem, na vele stadia, uiteindelijk geheel landelijk is ingevoerd voor het betalen in het openbaar vervoer (ov). Sinds de invoering zijn er weinig aanpassingen geweest. Het is nog steeds een duur en kostbaar betaalsysteem. De verschillende partijen in de ov-sector hebben echter inmiddels besloten dat over 5 jaar de ov-chipkaart vervangen dient te zijn door een opvolger. Hierbij wordt gedacht aan het faciliteren van gewone bankpassen. Maar ook het gebruik van een ov-betaalapp op de smartphone behoort tot de mogelijkheden. Allebei zijn het scenario’s die de ov-chipkaart in zijn huidige vorm overbodig maken.

Een nieuw betaalsysteem voor het ov zal moeten voldoen aan de wettelijke eisen van de privacywetgeving AVG, zoals artikel 25 voor Privacy by Design en artikel 35 voor een Privacy Impact Assessment. Voor de Autoriteit Persoonsgegevens (AP) wordt dit een nieuwe kans om te gaan toezien en handhaven wat de laatste jaren oogluikend is gedoogd. Zo is het punt dat grote groepen reizigers, zoals studenten en abonnementshouders, niet anoniem kunnen reizen en alle reisbewegingen in een centraal systeem moeten registreren, al die tijd niet opgelost.

Een nieuw reizigersvolgsysteem moet a priori uit den boze zijn. Daarom dient de ov-sector een volwaardig anoniem betaalsysteem op haalbaarheid te onderzoeken. Waar gaat het dan om?

Het eerste aandachtspunt is de mogelijkheid van anonieme betaaltransacties. Dit betekent dat er voldoende betaalmogelijkheden moeten zijn voor contant geld of een ander redelijk acceptabel anoniem alternatief. Denk daarbij bijvoorbeeld aan een cryptowallet of anonieme betaalkaarten. Zo is er vandaag de dag nog op de meeste grotere ov-locaties de mogelijkheid om met muntgeld voor anonieme ov-chipkaarten te betalen.

Het tweede aandachtpunt bij een nieuw ov-betaalsysteem is sociale veiligheid en persoonlijke identificatie. Het huidige beleid van de ov-sector is dat grotere en risicovolle metrostations en treinstations alleen toegankelijk zijn voor betalende reizigers. Er vindt in het ov in principe geen controle plaats op de identiteit van reizigers zoals op luchthavens. Maar de huidige praktijk is echter wel anders. Van elke persoonlijke kaart wordt immers elke passage van een stations- of metropoort geregistreerd in een centraal systeem. Dit wordt gedoogd door de AP terwijl in principe de controle van een anoniem betaalbewijs zou kunnen volstaan.

Het derde en meest uitdagende aandachtspunt is het aanbod van persoonsgebonden producten zoals abonnementen en kortingen. Het is inherent aan een persoonsgebonden product dat enkele persoonlijke kenmerken vastgelegd en geverifieerd dienen te worden, zoals identiteit en leeftijd bij leeftijdsgebonden producten. Daarvoor is een registratie- en aanmeldproces noodzakelijk. Na een succesvolle aanmelding ontvangt de reiziger daarvan een persoonlijk bewijs. Feitelijk is dat een voucher, denk bijvoorbeeld aan een seniorenkortingskaart.

De uitdaging in het digitale tijdperk is om persoonsgebonden vouchers restrictief te gebruiken in plaats van altijd en overal. Zo is in het kader van privacy een persoonsgebonden voucher een (te) zwaar middel om een stationspoortje open te krijgen. Deze voucher is feitelijk bedoeld om de rechtmatigheid van het gebruik van een persoonsgebonden product aan te tonen. Deze controle is vandaag de dag aan een kaartcontroleur of treinconducteur. Bij vermeend oneigenlijk gebruik van de voucher heeft de controleur of conducteur de bevoegdheid tot verbaliseren en het opleggen van een boete. Alleen bij controles die leiden tot een procesverbaal of boete is het aan de orde om enkele persoonsgegevens van de betreffende reiziger te registeren. Bij het overgrote deel van de controles van de vouchers volstaat dat de kaartcontroleur géén persoonsgebonden gegevens vastlegt.

Privacy en gebruiksgemak zijn vaak tegenpolen maar kunnen ook goed samengaan. Op het punt van gebruiksgemak en gebruikersvriendelijkheid heeft de sector al een wensenlijst liggen. Die wensenlijst zal zeker worden meegenomen bij de opzet van een nieuw betaalsysteem. Dit is het moment om de ambitie van een nieuw betaalsysteem voor het openbaar vervoer in Nederland vast te stellen. In het kader van de AVG-wetgeving wordt echte keuzevrijheid van de consument als een groot goed gezien. Hoogste tijd om een portfolio van privacy-opties en betaalopties te gaan uitwerken en reizigers in het openbaar vervoer echte keuzes te geven.

Gilles Ampt is adviseur op het gebied van digitale innovaties.