De nieuwe staatssecretaris Alexandra van Huffelen, die verantwoordelijk is voor de dienst Toeslagen van onze Belastingdienst, staat een flinke klus te wachten. De Tweede Kamer en het kabinet zien graag snel een plan op tafel voor de afschaffing van de toeslagen. Dat is een forse operatie. Maar liefst 6 miljoen huishoudens ontvangen toeslagen en er is een bedrag van €15 mld mee gemoeid. Het toeslagenstelsel is bovendien verweven met de zorg, de sociale huursector, de kinderopvang, de fiscaliteit, de arbeidsmarkt, de sociale verzekeringen en de uitkeringen. Afschaffing is daarom een van de meest complexe opdrachten die we in Nederland ooit zullen uitvoeren.

Wat willen we met die verbouwing bereiken? Het doel reikt verder dan het voorkomen van machtsmisbruik en willekeur bij de Belastingdienst. We willen een oplossing voor alle nadelige effecten van de toeslagen. Zoals het verlagen van de marginale belastingdruk voor lage (midden)inkomens. Het minimaliseren van het risico op problematische schulden. Het wegnemen van de ontmoediging om meer uren te gaan werken. Het beperken van de controlelast voor burgers. En, niet in de laatste plaats, het herstellen van de waardigheid en handelingsvrijheid van burgers. Daarbij willen we de kernfunctie van de toeslagen, inkomensondersteuning voor lagere inkomens, handhaven. Het alternatief moet niet leiden tot herverdeling ten opzichte van de huidige situatie, dat is tenminste geen zelfstandig doel van de operatie.

Met grote doelen als deze kunnen kleine wijzigingen geen oplossing zijn. Het dominante idee achter de toeslagen is dat de overheid het netto-inkomen van ieder huishouden minutieus kan en moet managen. Er zijn regelingen voor elke mogelijke combinatie van inkomenssoort, inkomenshoogte, woonsituatie, huishoudsamenstelling, werkuren, leeftijd, vermogen, enzovoorts.

Het probleem van deze benadering is dat de overheid dan ook alle meeropbrengsten van samenwonen, extra werkuren of promotie naar zich toetrekt. Daarmee neemt zij ook het handelingsperspectief weg van mensen met lagere inkomens die hun situatie willen verbeteren. Daarnaast zijn de uitvoeringskosten en administratieve lasten hoog. Het geheel maakt een groot controle- en verrekeningsapparaat nodig.

Schijnbaar eenvoudige oplossingen werken dus niet, zoals de toeslaguitbetaling verschuiven van huishoudens naar woningcorporaties, zorgverzekeraars en kinderopvanginstellingen. Dit betekent slechts een verschuiving van de last. Als we voor afschaffing van de toeslagen het zorgstelsel, de sociale woningmarkt en de kinderopvang gaan aanpassen, wordt de operatie nog groter dan hij al is. Een fundamenteel andere benadering is daarom noodzakelijk.

Het eerste fundament daarvoor is eenvoud. We kennen nu een stapeling van inkomensafhankelijkheden. We hebben inkomens- en vermogensafhankelijke belastingen, toeslagen, onderwijs, kinderopvang, afvalheffingen en meer. Regel de herverdeling op één plek en in één keer. De beste plek daarvoor is natuurlijk de belastingen. Maak één regeling die voor alle burgers of tenminste voor alle werkenden geldt. Een uitkeerbare heffingskorting voor al het inkomen uit werk komt dan in beeld.

Het tweede fundament is inkomensverdeling door de markt. Als we pre-verdeling door ondernemingen weten te bewerkstelligen, is herverdeling door de overheid minder of niet meer noodzakelijk. De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid pleitte hier in 2014 al voor. In dat kader is ook het betoog van de FNV voor een hoger minimumloon interessant. Bij een minimumloon van €14 hebben miljoenen huishoudens al geen toeslag meer nodig. En dat gaat niet ten koste van werkgelegenheid, zo werd ervaren in de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk. Een verhoging van het minimumloon is een wijziging in de marktordening, waarna de markt via prijzen, innovatie en personeelsbeleid de pre-verdeling verder verzorgt.

Deze twee fundamenten vereisen flankerend beleid. Even wat voorbeelden: alle bestaande heffingskortingen moeten worden afgeschaft. De eigen bijdrage in de Kinderopvang moet voor alle huishoudens identiek worden gemaakt. Door de verhoging van het minimumuurloon moet de koppeling met bijstand en AOW worden gestaakt, totdat het minimumuurloon op het gewenste niveau is.

Afschaffen van de toeslagen kan altijd. Maar het effectief wegnemen van de nadelen van het huidige toeslagensysteem vraagt om anders denken over de uitruil tussen werk en inkomen, en om een andere kijk op de rol van de overheid. Dat vergt ook moed.

Robin Fransman is chef Geld bij De Argumentenfabriek.