Bij de besluitvorming over mogelijke exitstrategieën uit de ‘intelligente lockdown’ hebben we niet alleen te maken met allerlei onzekerheden, praktische beperkingen, en gebrek aan betrouwbare informatie over de langetermijngevolgen van verschillende scenario’s. We moeten ook het belang van ongelijksoortige uitkomsten tegen elkaar afwegen.

Wat verdient prioriteit? Het recht van patiënten op medische behandeling of het recht van zorgpersoneel om veilig te kunnen werken? De zorg voor kwetsbare bedrijven of zorg voor kwetsbare ouderen? Deze keuzes gaan verder dan de afweging van individuele vrijheid versus volksgezondheid, die premier Mark Rutte benoemde.

De enige zekerheid is dat we niet in één keer terug kunnen naar normaal. We zijn de komende tijd gedwongen keer op keer te kijken welke stap de volgende moet zijn. Dit vraagt niet alleen om een vergelijking van appels met peren, maar zelfs om afwegingen te maken die we normaal gesproken zouden weigeren. Het is daarom de moeite waard na te gaan hoe we zoiets op een goede manier kunnen doen.

‘Alleen al nadenken over de vraag of de prijs van de lockdown niet te hoog is, lokt verontwaardiging uit’

Philip Tetlock, hoogleraar politieke psychologie aan de Wharton School of Business, heeft met zijn collega’s veel onderzoek gedaan naar dit soort beleidsbeslissingen. Daarbij is een speciale rol weggelegd voor wat hij sacred values (heilige waarden) noemt, zoals het beschermen van mensenlevens. Het belang van dit soort waarden lijkt absoluut te zijn: het vraagt geen verdere uitleg, en het maakt snelle beslissingen mogelijk die intuïtief kloppen. Zo begrijpt iedereen dat openbare activiteiten moeten stoppen, als je daarmee vele levens kunt redden.

Taboe

Maar er is ook een keerzijde. Zodra een ‘heilige waarde’ in het geding is, wordt het onmogelijk compromissen te sluiten. Een afweging van kosten en baten lijkt ongepast, en de meeste mensen willen hier niet eens over nadenken. Afwegingen maken tussen heilige waarden (zoals het beschermen van mensenlevens) en meer aardse waarden (zoals het beschermen van economische groei) zien we zelfs als taboe, omdat we dit als twee gescheiden systemen van belangen en uitkomsten beschouwen.

Alleen al nadenken over de vraag of de prijs van de lockdown niet te hoog is lokt verontwaardiging uit, en werpt een morele smet op de persoon die deze vraag durft te stellen. Een soortgelijke reactie kreeg ook minister Hoekstra van Financiën in de discussie over de eurobonds. Een emotionele reactie is heel begrijpelijk, maar het bemoeilijkt een zorgvuldige afweging van de mogelijke voor- en nadelen van verschillende oplossingen.

Tetlock laat zien hoe mensen omgaan met dit soort beslissingen. Bijvoorbeeld in een onderzoek waar mensen moeten oordelen over de besluiten van een ziekenhuismanager die beperkte middelen ter beschikking heeft. Als de ziekenhuismanager een keuze moet maken tussen twee patiënten, vindt men het prettig als de manager lang moet nadenken. Dit geeft aan hoe lastig deze beslissing is. Welke patiënt uiteindelijk gered wordt, maakt dan niet zoveel uit. Maar als de keuze moet worden gemaakt tussen het redden van een patiënt of het redden van het ziekenhuis ligt het heel anders. Een manager die daar lang over moet nadenken wordt negatief beoordeeld. Blijkbaar is deze bereid het leven van een patiënt op te offeren als dat beter is voor het ziekenhuis, is dan de redenering.

Averechtse werking

Alleen al getuige zijn van een dergelijke taboo trade-off maakt mensen ongemakkelijk. Pogingen ze te overtuigen dat het soms nodig is het ondenkbare te doen (omdat het ziekenhuis zo ook in de toekomst patiënten kan blijven helpen) kunnen daarbij zelfs averechts werken. Als deze argumenten ‘vals’ lijken, maken ze mensen alleen maar vasthoudender in het oordeel dat niets een dergelijke keuze rechtvaardigt, en leiden tot onredelijk verzet.

Ook al lijken dit soort afwegingen ongepast, ze zijn in de huidige coronacrisis onvermijdelijk. Hoe kun je dat oplossen? Mensen zijn pas goed in staat uitkomsten echt tegen elkaar af te wegen als deze uitkomsten eerst naar hetzelfde niveau zijn gebracht. Zo kwam er pas een financiële tegemoetkoming voor culturele instellingen toen duidelijk werd gemaakt dat deze sector ook economische meerwaarde heeft, en het toerisme na de crisis weer op gang kan brengen.

Om soortgelijke redenen is het belangrijk om economische gevolgen van de huidige coronamaatregelen te ‘vertalen’ naar de kosten die deze opleveren voor de volksgezondheid. De risico’s op extra sterfgevallen door het uitstellen van reguliere zorg, en de toename van huiselijk geweld worden al meegenomen in de besluitvorming. Maar we weten ook dat omvallende bedrijven en banenverlies kunnen leiden tot meer depressies en zelfmoorden.

En wetenschappelijke studies tonen overtuigend aan dat sociale isolatie – doordat mensen niet meer naar clubs en bijeenkomsten kunnen die voor hen belangrijk zijn – meetbaar nadelige gevolgen heeft voor het functioneren van het immuunsysteem, de lichamelijke gezondheid en de uiteindelijke sterftecijfers. Het ‘eenzaamheidsvirus’ dat de koning in zijn toespraak benoemde, is een bekende sluipmoordenaar.

Dit is geen pleidooi om ‘valse’ verwijzingen naar kosten voor de volksgezondheid in te zetten om economische belangen te behartigen. Maar wel een aanbeveling om vollediger in kaart te brengen wat de gevolgen zijn van de verschillende opties, juist ook voor de volksgezondheid. Het vergelijken van kosten en baten op een zelfde dimensie maakt het mogelijk beter uit te leggen welke afwegingen zijn gemaakt. Zo kunnen we draagvlak creëren voor gemaakte keuzes.

Naomi Ellemers is sociale- en organisatiepsycholoog en universiteitshoogleraar aan de Universiteit Utrecht. Reageer via expert@fd.nl.