De vreugde over de coronavaccins wordt overschaduwd door de sceptische houding van een niet onaanzienlijk deel van de Nederlandse bevolking. Zo’n 30% wil het vaccin niet, of heeft grote twijfels. Hun argumenten wisselen van begrijpelijk kritisch wantrouwen (Gaat dit niet te snel? Is het wel veilig?) tot hermetisch complotdenken: het coronavirus en vaccin zijn bedacht om de bevolking te manipuleren door een stiekem toegevoegde microchip. Kwade genius op de achtergrond: Bill Gates, dan wel George Soros, dan wel nog illustere machten als de Illuminati.

Het laat in een notendop zien hoe ingewikkeld het is een kaarsrechte lijn te trekken tussen een legitieme kritische houding en complotdenken. Kritische vragen over de macht van de farmaceutische bedrijven, de risico’s van het vaccin en de bijwerkingen op de lange termijn zijn legitiem, en rationeel verklaarbaar. Maar bij complotdenken speelt meer: een fundamenteel wantrouwen in instituties als overheid, media en wetenschap, die erop uit zijn de vrijheden van burgers te beknotten en de bevolking te controleren.

Zelfstandige burgers

De verklaringen voor dat diepe wantrouwen zouden de hele zaterdageditie van deze krant kunnen vullen. Laat ik er één uitlichten. De paradox is dat de moderne samenleving burgers aanmoedigt om zelfstandig te zijn, verantwoordelijkheid te nemen voor de eigen gezondheid, een geëmancipeerd individu te zijn en zichzelf goed te verdiepen en te informeren. Leun niet te veel op de overheid, is de boodschap. Daarmee heeft de overheid zelf deels haar eigen institutionele gezag ondergraven en de eigen legitimiteit gerelativeerd.

Complotdenkers hebben zorgen over een onbestemde toekomst en het verlangen om weer greep te krijgen op een verwarrende werkelijkheid. Maar ze zien zichzelf vooral als autonoom. Niet langer slaaf van de instituties, maar vrij en soeverein. Niet voor niets zeggen veel complotdenkers ‘wakker geworden’ te zijn.

Nu vraagt diezelfde overheid weer om blind vertrouwen. Dat is geen vanzelfsprekendheid meer. Na de coronacrisis dreigt nu een vaccinatiecrisis.

Hoe win je als overheid wat vertrouwen terug? Communiceer open en transparant. Geef fouten ruiterlijk toe. Geef het ook toe als je van mening verandert, leg uit waarom. Waak bovendien voor een paternalistische houding. Zet mensen die vragen hebben bij nieuwe vaccins niet weg als gekkies of antivaxxers. Neem ze serieus, met heldere voorlichting via de juiste kanalen, bijvoorbeeld met Q&A’s en open spreekuren op Facebook.

Zorgen zijn er om serieus te nemen. Met wegdrukken of in een hokje stoppen wordt het wantrouwen niet opgelost.

Jelle van Buuren is universitair docent aan Universiteit Leiden en onderzoekt complottheorieën, delegitimering en anti-overheidssentimenten.