'Wat moeten we doen, wat raad je aan?' Die onmogelijke vraag kreeg Esther de Rooij (58), plaatsvervangend president voor internationale samenwerking en de rechtsstaat bij de rechtbank in Amsterdam, van Oekraïense rechters vlak voordat het Russische leger hun land binnenviel. Maar wat moet je dan zeggen?

Tot zo'n anderhalve week vóór de inval werkte De Rooij nog in Kiev, waar ze een project leidt om via internationale juridische samenwerking de Oekraïense rechtspraak te versterken. Toen kwam het signaal van de Nederlandse ambassade: je moet weg. Nu is ze bij de rechtbank Amsterdam.

De gebeurtenissen in Oekraïne raken haar diep. 'Mensen geloofden lang niet dat Rusland echt zou binnenvallen', zegt ze. 'Maar de laatste dagen zag je het verschuiven. Ik vond het heel moeilijk om weg te gaan. Ik heb er echt last van gehad dat ik ze achter moest laten.'

Sinds juni werkte De Rooij halftijds in Kiev, daarvoor was ze onder meer actief in Bosnië en de Oekraïense havenstad Odessa. Oekraïne worstelde de afgelopen jaren met hervorming van de rechterlijke macht. Het land zette stappen bij het opschonen van de raad voor de rechtspraak en bij de selectie van nieuwe, niet-corrupte rechters. Ook ging het hooggerechtshof op de schop. Maar sommige hervormingen van de rechterlijke macht liepen ondanks beloftes van president Zelensky spaak.

Heel veel wantrouwen

De Rooijs project beoogt het gebrek aan vertrouwen in de rechterlijke macht aan te pakken. 'De media, de politiek, non-gouvernementele organisaties bekritiseren rechters. Er is heel veel wantrouwen. Dat is deels terecht, maar voor een heel groot deel onterecht', vindt ze. 'De corruptie in het land is groot, en die in de rechterlijke macht ook. Maar daar zijn enorme stappen gezet.'

Een van die stappen was het ophogen van de salarissen van rechters. 'Tot dat moment was rechtspraak in Oekraïne iets waarover je onderhandelde', schetst de Nederlandse magistraat. 'Een rechter verdiende €300 per maand.' Inmiddels ligt dit tussen de €1000 en €1500, waardoor de corruptie fors is verminderd.

Maar dit soort aanpassingen en andere hervormingen van de rechterlijke macht hebben niet geleid tot meer vertrouwen, stelt De Rooij vast. Daarvoor is iets anders nodig. Dus hielp ze rechtbanken procesreglementen vast te stellen. Die helpen de rechtspraak transparanter en voorspelbaarder te maken, legt de Nederlandse rechter uit. 'Kort gezegd gaat het erom dat je duidelijk maakt wat de stappen zijn die je kunt verwachten als je naar een rechtbank gaat. Dus, wanneer moet ik mijn stukken indienen? Wanneer krijg ik uitstel van een zaak?'

In Oekraïne is de procedure bij rechtszaken niet uniform en dus niet transparant en voorspelbaar. Dat leidt tot veel wantrouwen. De Rooij: 'Van de ene rechter krijg je een maand uitstel als je je stukken niet op tijd indient, de andere geeft je een jaar. Dan denk je, dat kan niet kloppen. Uitstel kan nogal wat consequenties hebben.'

Maar termijnen staan toch doorgaans wel vast?

'Sommige dingen kun je nooit in de wet vastleggen. Je kunt uitstel krijgen in geval van “klemmende omstandigheden”. Maar wat zijn die dan? Dat kunnen er wel duizend zijn.'

'Je kunt wel proberen dat te reguleren, wat we in Nederland deden. Is het een “klemmende” reden als je grootmoeder ziek is? Is het een klemmende reden als je zelf in het ziekenhuis ligt? Is het een klemmende reden als je advocaat niet kan? In Oekraïne maakt de advocatuur van het procedurele recht enorm veel misbruik. Daarom moet je heel duidelijk zijn wat je kan verwachten als je bij een rechtbank komt. Als je geen goede reden voor uitstel hebt, moet jouw zaak gewoon doorgaan. Als jij een uur van tevoren voor de zitting een enorme stapel stukken aanlevert, dan gaat de rechter niet zeggen dat hij dat accepteert.'

'Die procesreglementen zijn een afspraak met de maatschappij. Ze brengen voorspelbaarheid; onvoorspelbaarheid is eigenlijk de grootste vijand van het vertrouwen in de rechtspraak.'

Hoe reageren Oekraïense rechters hier op?

'Rechters willen ongelooflijk graag verbetering, Europese standaarden doorvoeren en waardering. De corruptie is verminderd, maar de context is moeilijk. Het gros van de rechters dat ik tegenkom, is zeer professioneel, goed opgeleid en werkt keihard, in extreem moeilijke omstandigheden. Er is behoorlijk veel politieke druk. De Oekraïense regering wil de rechtsstaat versterken, maar de vraag is in hoeverre ze alle overheidsinstanties in de hand heeft.'

'Rechters ondervinden bijvoorbeeld druk vanuit de geheime dienst. Ze zijn bang. Ga ik linksom? Dan staat er dit in de media. Ga ik rechtsom? Dan staat er morgen in de krant dat mijn vrouw corrupt is, omdat ze een appartement in Marseille heeft. Dat is niet waar, maar hoe krijg ik dat uitgelegd?'

'Ik heb bij de president van een hof aan tafel gezeten toen er zo'n telefoontje van de geheime dienst over de uitkomst van een zaak binnenkwam. Of het allemaal wel goed kwam met die zaak, was de vraag. Ik had er bewondering voor hoe die president daarmee omging. Die zei tegen de beller: luister, het functioneert hier zoals het moet.'

'Ik zei tegen hem dat ik bij zo'n telefoontje de beller zou zeggen dat hij niets met die zaak te maken heeft. Maar de president zei: als ik dat doe, staat er morgen in de krant dat ik corrupt ben. Dan kan ik niet meer doen wat ik moet doen. En hij brengt zo'n telefoontje ook niet over aan de betrokken rechters. Hij zei: als ik dat nu doe, dan vallen ze allemaal uit, want ze zijn als de dood. Ik scherm ze af en zorg ervoor dat ze gewoon in alle rust hun uitspraak kunnen doen.'

Hoe zijn de omstandigheden in de gerechten in het algemeen?

'Ze kampen met grote achterstanden omdat er gigantisch veel zaken zijn. En er is natuurlijk niet veel geld in dat land. De werkdruk is hoog, het vertrouwen laag. Iedereen gaat maar procederen en dan weer in beroep.'

'De omstandigheden bij rechtbanken zijn verder nogal verschillend. Sommige gerechten kennen goede faciliteiten, zoals administratieve rechtbanken en ondernemingskamers. Maar rechtbanken voor civiele zaken en strafzaken, die zitten in gebouwen, daar word je ellendig van.'

'In het algemeen hebben rechtbanken weinig middelen. Er is geen geld voor ondersteuning van rechters. Dat is zonde, daardoor blijven er zaken liggen. Wat je ook ziet is dat rechters soms zelf assistenten bekostigen.'

Wat werd gevreesd, is gebeurd. Rusland is Oekraïne binnengevallen. Hoe verder?

'Er zijn rechters die zich hebben aangemeld bij milities. Die gaan onder de wapens. Sommigen zijn Kiev ontvlucht, Anderen zeggen: zolang de gerechten open zijn, werken wij door.'

'De mensen die ik spreek, zeggen zonder uitzondering dat ze Oekraïne zullen verdedigen. Ze zijn heel erg bezig met het opbouwen van hun rechtsstaat en met hun onafhankelijkheid. Die gaan ze niet meer afstaan. We laten ons niet kisten, zeiden ze tegen me. Wat er met die hervormingen gebeurt als er een Russisch regime komt, laat zich raden. Ik vind dat we ze tot het einde moeten blijven steunen.'