Boeren in het Groene Hart verenigen zich in een Stikstofcoöperatie. Met de nieuwste technieken willen ze de uitstoot van stikstof uit mest reduceren. Ze willen blijven boeren, plus kwetsbare natuur beschermen en de helft van de bespaarde stikstofruimte verhuren aan bedrijven. Een voorbeeld voor stikstofminister Christianne van der Wal?
Het is wrang, maar sommigen in de landbouwsector ontwaren in de rookwolken boven Oekraïne zelfs een lichtpuntje. Zoals veevoerhandelaar Cees van der Wel en voormalig CDA-statenlid en Paul Rijken, die tegenwoordig werkt als zelfstandig agrarisch adviseur.
'Door de stikstofcrisis zag het er ontzettend slecht uit voor de Nederlandse boeren. Maar de oorlog plaatst het stikstofvraagstuk in een ander perspectief', zegt Rijken. 'Voor het eerst sinds jaren praat Europa over voedselzekerheid. Europa beseft opeens weer hoe belangrijk onafhankelijkheid in de voedselvoorziening is.'
Rijken zegt dit aan de keukentafel van de boerderij van Van der Wel. Door het raam reikt tot aan de horizon het Groene Hart. Voor het erf slingert veenrivier De Meije op de grens van de provincies Zuid-Holland en Utrecht. Op steenworp afstand de Nieuwkoopse Plassen. Voor veel inwoners van de Randstad is dat een natuurgebied om doorheen te fietsen, te wandelen of te varen. Maar Van der Wel ziet in dat Natura-2000-reservaat 'een bedreiging van het voortbestaan van de agrarische plattelandsgemeenschap in deze omgeving'.
'Toekomstrealist' Rijken en 'hobbyboer' Van der Wel ('ik melk nog elke dag mijn twintig koeien') laten een 'blusbrief' lezen die ze namens de regionale Stikstofcoöperatie Boeren met Perspectief deze week naar het kabinet te sturen. Ze vrezen dat leden van de Tweede Kamer op de vervroegde vergadering van de commissie landbouw donderdag weer roepen om krimp van de Nederlandse veestapel, om natuur als de Nieuwkoopse Plassen te beschermen.
‘Europa beseft opeens weer hoe belangrijk onafhankelijkheid in de voedselvoorziening is’
Hoe dom krimp van de landbouw is, toont Oekraïne, menen Van der Wel en Rijken. Een vergelijkbaar betoog hielden de directeur corporate affairs van kalvermester VanDrie Group, Marijke Everts, voorzitter Helma Lodders van Vee en Logistiek Nederland en Linda Verriet van Producentenorganisatie Varkenshouderij in Boerenbusiness: 'Juist in een tijd waarin de roep om strategische autonomie luider dan ooit klinkt, [moet] een sterke sector die gaat voldoen aan de klimaat- en milieuopdrachten (..) niet gedecimeerd worden. Landbouw vormt juist een essentieel onderdeel om onze onafhankelijkheid en uiteindelijk onze vrijheid te borgen.'
'Het is tijd voor nieuw realisme als het over stikstof gaat', vindt Van der Wel. Vanwege de escalerende internationale situatie, maar ook omdat overheidsdoelen voor het terugdringen van de stikstofbemesting van kwetsbare natuur onhaalbaar zijn. De veenmosrietlanden in de Nieuwkoopse Plassen bewijzen dat volgens hem. Dit is een zeldzaam geworden vegetatie, half natuur, half cultuurlandschap, met bijvoorbeeld wilde, inheemse orchideeën en het insectenetende plantje zonnedauw.
‘Zelfs als we in een straal van tien kilometer rond de Nieuwkoopse Plassen alle boerderijen opkopen, halen we nooit die overheidsnorm’
Van der Wel spreidt op zijn tafel een stapel overheidsdocumenten uit. Daarin schrijft de provincie Zuid-Holland dat veenmosrietland 'een zeer lage kritische depositiewaarde' heeft van 714 mol/ha/jaar, omgerekend 10 kilo stikstof per jaar per hectare. Dat is ongeveer de hoeveelheid stikstof die een koe in een maand uitschijt. De provincie noemt het 'een serieus probleem' dat deze norm in de regio overal wordt overschreden. Hier, onder de aanvliegroutes van Schiphol, valt anderhalf keer zoveel uit de lucht.
'Zelfs als we in een straal van tien kilometer rond de Nieuwkoopse Plassen alle boerderijen opkopen, halen we nooit die overheidsnorm van 714 mol/ha/jaar', zegt Van der Wel. Opgeven dan maar, die kwetsbare natuur? Nee, dat willen Van der Wel en Rijken ook niet. 'Wij zijn als boeren ook voor gezonde, florerende natuur', aldus Van der Wel.
Op wonderbaarlijke wijze gaat het ondertussen best goed met de Nieuwkoopse Plassen. 'Het oppervlak veenmosrietland nam hier afgelopen tien jaar 39% toe tot 233 hectare', citeert Van der Wel uit de provinciale Natuurdoelanalyse van eind vorig jaar. Van die natuurlijke kroonjuwelen is 73% in goede staat. Hoe kan stikstofgevoelige natuur uitbreiden tijdens zo'n groot stikstofprobleem? 'Terreinbeheerders als Natuurmonumenten lieten het in het verleden een beetje versloffen, maar zijn afgelopen jaren vaker gaan maaien en afvoeren', meent Van der Wel.
Het overheidsdoel voor de meest kwetsbare natuur achten de stikstofrealisten Van der Wel en Rijken onuitvoerbaar. Krimp van de veestapel noemen ze 'het paard achter de wagen spannen'. Ondertussen is de uitgifte van bouwvergunningen verlamd sinds de Raad van State het stikstofbeleid van de overheid in 2019 naar de prullenbak verwees. Handel in stikstofrechten om de vergunningverlening op gang te brengen accepteren rechters niet als er geen serieuze stikstofreductie is. En de Europese Commissie, waar de Nederlandse stikstofcrisis 17 maart in het Nitraatcomité op de agenda staat, wordt ongeduldig. Dus er moet wel iets gebeuren. Wat willen Van der Wel en Rijken dan wel?
'Ons alternatief is de Stikstofcoöperatie Perspectief voor Boeren', antwoordt Van der Wel. Van der Wel is hiervan secretaris en Rijken adviseur. Het idee is dat boeren samen investeren in de nieuwste technologie, zoals de mestrobot van Lely en de stikstofkraker van JOZ. Die brengen de uitstoot van ammoniak uit de mest van koeien twee derde tot drie kwart terug. Rijken: 'We kunnen daar morgen mee beginnen.'
Van de gerealiseerde stikstofreductie willen de Nieuwkoopse boeren bijna de helft inleveren voor herstel van de natuur. De andere helft wil de coöperatie verhuren aan bedrijven die voor een vergunning stikstof willen uitstoten. Met de huurpenningen financieren de boeren hun investeringen in de milieutechnieken. Want de kosten lopen op van anderhalve ton tot drie ton per boerderij.
'Carola Schouten, de vorige minister van Landbouw, hoopte dat dit Nieuwkoopse model het nationale model zou worden', zegt Van der Wel. 'We hebben er met Rutte, Kaag en Hoekstra over gepraat. Iedereen vindt het een goed idee', aldus Rijken. Ze hopen binnenkort minister voor Natuur en Stikstof Christianne van der Wal te overtuigen.
De nieuwe coalitie trekt €25 mrd uit voor de stikstofcrisis. Waar dat geld naartoe gaat, is nog onduidelijk. Het coalitieakkoord is niet veel concreter dan de belofte van maatwerk, in de vorm van 'gebiedsgerichte processen'. Wat dat zijn, bestudeert het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit nog. Van der Wel en Rijken verwachten dat de kamercommissie donderdag de eerste piketpaaltjes slaat. Een woordvoerder van het departement verwacht dat voorstellen hierover nog wel een maandje vergen.
‘Vergeleken met stikstof is bodemdaling pas echt een probleem’
'Een van de verst uitgewerkte voorbeelden van zo'n gebiedsgericht proces is het Nieuwkoopse model', zegt Van der Wel. Met Rijken zit hij in de provinciale commissie die in Zuid-Holland dat gebiedsgerichte proces vorm moet geven. 'Onze aanpak is veel goedkoper dan €25 mrd', zegt Rijken. 'Schrap 80% van de €25 mrd voor het opkopen van boerderijen en verdubbel de subsidie voor technologische innovatie', zegt Van der Wel. Waarom zou dat nu wel werken en afgelopen decennia niet? 'Omdat we nu beginnen met stikstofreductie', antwoordt Rijken.
'Vergeleken met stikstof is bodemdaling pas echt een probleem', weet Van der Wel. Polder Nieuwkoop ligt 5,5 meter onder de zeespiegel. Christianne van der Wal bezocht vorige maand al eens De Meije, om subsidie te geven aan ondergrondse irrigatie om bodemdaling in het veenweidegebied af te remmen.
Bij die gelegenheid liet de stikstofminister op een bijeenkomst met boeren, lokale bestuurders, natuurorganisaties en het hoogheemraadschap in het midden wat ze van het Nieuwkoopse model vindt. Ze toonde sympathie voor initiatieven 'van onderop'. Maar: 'Je kan niet generiek zeggen dat innovatie dé oplossing is, of dat uitkoop dé oplossing is.' D66-kamerlid Tjeerd de Groot is uitgesprokener. Het Nieuwkoopse model legt 'de nadruk op technische pseudo-oplossing', twitterde hij.
Natuurmonumenten vindt het 'goed en mooi' dat boeren rond de Nieuwkoopse Plassen versneld stikstof willen reduceren. Maar de technische oplossingen waarop de Stikstofcoöperatie leunt, bevatten nog wel onzekerheden. 'Meer en aaneengesloten natuur zou veel dilemma’s oplossen, en daarbij geldt overal: de stikstofuitstoot moet simpelweg omlaag.' Op de bijeenkomst 14 februari in De Meije met de stikstofminister vergeleek Anneklaar Wijnants van Natuurmonumenten aanleg van een natuurgebied met de aanleg van een snelweg. Op een gegeven moment moet de overheid volgens haar dan de knoop doorhakken, ook al is niet iedereen het daarmee eens. Ecoloog Han van Dobben, een kenner van veenmosrietland die twee weken geleden voor de kamercommissie landbouw een presentatie hield over stikstofgevoelige natuur, noemt vooral het Nederlandse vergunningenbeleid het probleem. 'Dat is gemierenneuk op de hectare', omdat het pretendeert de stikstofuitstoot van één individuele boerderij op een naastgelegen natuurgebied te kunnen beheersen. Micromanagement. 'Geen enkel ander land doet dat.' Het resulteert in 'juridisch gesteggel over 0,01 mol/ha/jaar waarmee je als ecoloog niks kan.' Reductie van de stikstofuitstoot, zoals de Stikstofcoöperatie ambieert, vindt Van Dobben 'altijd goed'. De toekomst van veenmosrietland is 'helemaal niet hopeloos', maar ander beheer als oplossing voor een overmaat aan stikstofdepositie is volgens de ecoloog slechts 'een dwaalweg'. Want veenmosrietland moet sowieso jaarlijks worden gemaaid, anders wordt het bos.
