EU-kandidaat-lidstaat Servië is de gebeten hond: het land steunt de westerse sancties tegen Rusland niet en in Belgrado gaan pro-Russische demonstranten de straat op. Wat is er in Servië aan de hand? 'De EU draagt hier zelf schuld aan.'
Demonstranten zijn er niet te zien, maar vóór het Servische parlement in Belgrado hangt een Russisch vlaggetje aan een dranghek, en tettert een man slogans in een microfoon. Voorbijgangers haasten zich voorbij; ze kijken niet op of om. 'Dan zijn ze weer voor Rusland, dan weer tegen coronavaccins', schampert een voorbijgangster.
Behalve Moskou was Belgrado de enige Europese hoofdstad waar na de Russische inval in Oekraïne pro-Russische manifestaties plaatshadden. De Servische regering weigerde daarbij sancties tegen Rusland te omarmen.
Dat leidde tot woede in het Europees Parlement. Elf politici van de liberale fractie in het Europees Parlement, waaronder de VVD'ers Malik Azmani en Bart Groothuis, riepen de EU op om de onderhandelingen met Servië over toetreding tot de EU te bevriezen. Ze onderstreepten dat Belgrado 'de afgelopen jaren de banden met Rusland heeft aangehaald'.
Directe steen des aanstoots voor de parlementariërs was de verklaring van de Servische president Aleksandar Vucic na het begin van de Russische inval. Servië respecteert de territoriale integriteit van Oekraïne, maar 'we geloven dat het niet in ons economische en politieke belang is om sancties tegen welk land dan ook te treffen', zo stelde het staatshoofd in een toespraak.
En dan dus ook nog pro-Russische betogingen. 'Die waren niet representatief', vindt de Servische analist Srdjan Cvijic. De demonstraties waren niet massaal, ze trokken enkele duizenden mensen. Cvijic wijst er daarbij op dat er ook een pro-Oekraïense betoging plaatshad. Die was wel kleiner van omvang.
'We willen hier niet bij betrokken raken', is volgens Cvijic het dominante gevoel in het land. Dat Servië Rusland niet afvalt, wijt hij aan het feit dat het Kremlin Belgrado steunt in de kwestie-Kosovo, de voormalige Servische provincie die zich in 2008 onafhankelijk verklaarde.
Ten tweede sloot Servië in december een voorlopig, gunstig contract met Moskou voor de levering van Russische gas, zegt Cvijic. Media berichtten eerder dat Gazprom de prijs voor Belgrado bijna wilde verdrievoudigen tot $790 per duizend kuub, maar het Kremlin bepaalde uiteindelijk dat de oude prijs bleef gelden.
De verkiezingen, die op 3 april plaatshebben, spelen uiteraard ook een rol, aldus Cvijic. Wie het Kremlin bekritiseert, botst op de publieke opinie. Een recente peiling van onderzoeksbureau Faktor Plus geeft aan dat 42% van de Serviërs in de oorlog in Oekraïne aan de kant van Rusland staat, en maar 6% aan de kant van Oekraïne. Verder zegt zo'n 29% geen van beide te steunen.
Verhalen van het Kremlin over het waarom van de Oekraïense oorlog vallen in Servië in vruchtbare bodem, schetst directeur Vlada Pejic van Faktor Plus. Zo'n 53% van de Serviërs gelooft dat de VS, Navo en de EU probeerden Oekraïne in hun kamp te krijgen. Eenderde is het eens met de door Moskou verspreide stelling dat Oekraïne van plan was de Russisch-sprekende bevolking in Oost-Oekraïne aan te vallen.
Analist Srdjan Cvijic wijst er op dat regeringsgezinde media die Russische lijn ook omarmden. Maar in de aanloop tot de verkiezingen neemt de oppositie ook geen duidelijk andere positie in, zegt Vlada Pejic. Je moet het pro-Russische gevoel in Servië relativeren, vindt hij. 'We zijn niet zo innig verbonden met Rusland als je denkt. Dertig jaar geleden vonden we dat de mentaliteit van de VS, Duitsland of het VK dichter bij die van ons stond dan de Russische. Ik zeg vaak: dertig jaar geleden steunden Serviërs Rocky, niet Ivan Drago', verwijst hij naar de film waarbij de Amerikaanse bokser, gespeeld door Sylvester Stallone, het opneemt tegen een meedogenloze Rus.
Een andere peiling geeft aan dat Serviërs Rusland als land hoog hebben zitten, zegt Pejic. 'Maar als het gaat om het land waar je zelf wilt leven, antwoordt 90% 'het Westen'.'
Uiteraard spelen bij de sentimenten in de Servische samenleving de Navo-aanvallen van 1999 op Servië nog altijd een rol. Het bondgenootschap bombardeerde het land vanwege het geweld van het regime van Slobodan Milosevic in Kosovo. Servië zuchtte destijds onder de sancties.
Maar Vladimir Medjak, lang verbonden aan het team van de Servische regering dat onderhandelde met de EU over toetreding, en nu vice-voorzitter van de Europese beweging in Servië, ziet nog een andere factor voor het pro-Russische sentiment: de EU zelf. Die liet president Vucic jarenlang met rust.
Rapportages van Freedom House en Transparency International geven aan dat Servië de afgelopen jaren steeds verder is afgegleden, zegt hij, qua corruptie, qua democratie, qua rechtsstaat. 'Maar de EU heeft alles wat Vucic heeft gedaan getolereerd.'
Hij vindt dat de Unie en Vucic in een ongezonde symbiose leven. Daarin wil Brussel eigenlijk niet dat Servië toetreedt omdat het draagvlak voor uitbreiding van de Unie beperkt is, terwijl Vucic die toetreding ook niet actief nastreeft omdat Europa en de hervormingen die het eist zijn macht zou inperken.
'Vucic doet net alsof hij wil toetreden, de EU doet net alsof ze ons wil toelaten', zegt Medjak. De president vindt het wel best zo, denkt hij. Servië is een kandidaat-lidstaat, en dat maakt het land aantrekkelijk voor investeringen vanuit bijvoorbeeld China. 'Maar Vucic staat ook niet zo dicht bij de EU dat hij zich aan de regels hoeft te houden.'
Voortgangsrapporten van Brussel over wat er in Servië gebeurt, zijn tegenstrijdig, zegt Medjak. En de Unie begon in december ondanks alle problemen in het land voor het eerst te onderhandelen over energie- en milieuregels. Een beloning voor fout gedrag, meent Medjak. 'Dit is alles wat Vucic nodig had voor de verkiezingen.'
Dat er zoveel Serviërs pro-Russische standpunten vertolken vindt hij logisch. 'Vucic heeft ze via de door zijn regering gecontroleerde media tien jaar lang gebombardeerd met propaganda, tegen de EU, voor Rusland. De regeringsmedia hier meldden dat Oekraïne Rusland aanviel, niet andersom. De staatsomroep noemde het geen oorlog, maar een speciale operatie. Dat is de terminologie van Moskou.'
Een onderzoek van de denktank BiEPAG uit december geeft aan dat de Europese invloed op de Balkan slinkt, met name in Servië. De EU gaf tijdens de coronapandemie €3,3 mrd aan hulp aan de Westelijke Balkan, veel meer dan China of Rusland, maar blijkens enquêtes denkt 51% van de ondervraagde Serviërs dat Rusland meer hulp gaf dan de EU, en 76% vindt dat China meer hielp dan de EU.
Medjak: 'Vucic heeft sinds 2012 Poetin als een God afgeschilderd. Als Poetin had meegedaan met de verkiezingen in Servië, had hij waarschijnlijk gewonnen. En nu ziet iedereen in Europa ons als kleine Russen, als Russische agenten.'
De Russische inval in Oekraïne werpt voor de EU de vraag op hoe ze sneller moet schakelen met kandidaat-lidstaten zoals Servië. Dit om te voorkomen dat Rusland in de regio meer voet aan de grond krijgt.
Vucic heeft vanwege zijn nauwe band met Moskou een probleem, zegt Medjak. Maar de EU ook, vindt hij. 'De Unie gaat van mensen die het probleem zijn, vragen het probleem op te lossen.'
Op een plein in de Noord-Servische stad Subotica denkt Srecko Pavkovic (30), die in de auto-industrie werkt, er het zijne van. 'Mensen vinden dat het Westen dubbele standaarden hanteert', zegt hij. Europa maakt zich nu druk over wat Rusland doet in Oekraïne, 'maar toen de Navo ons in 1999 bombardeerde, hoorde je daar niemand over, zeggen ze'.
Andere argumenten tegen Oekraïne die hij hoort zijn dat het vermeende extreemrechtse Azov-bataljon tegen de Russen vecht, en dat Kiev de Russische taal onderdrukt. 'Persoonlijk vind ik het stupide argumenten, maar sommige zorgen zijn wellicht legitiem.'
Hij zegt dat de relatie met het Kremlin ondanks de verhalen over de historische banden met Servië ambivalent is. 'De Russen geven nooit iets gratis, is een gezegde.'
