De reële dreiging van een gastekort komende winter dwingt het kabinet om de drie kolencentrales in Nederland weer op volle kracht te laten draaien. Het opschroeven van de stroomproductie met kolen vergroot de CO₂-uitstoot, maar moet tegelijkertijd veel aardgas besparen en het daardoor makkelijker maken om de gasopslagen vóór het invallen van de winter gevuld te krijgen.

De volledige heropening van de kolencentrales is een van de belangrijkste maatregelen uit een plan van energieminister Rob Jetten (D66) om de leveringszekerheid van gas komende winter te kunnen garanderen. Nederland volgt hiermee het voorbeeld van Duitsland, dat afgelopen weekend al besloot de kolencentrales in te zetten om de gasvraag te dempen.

Gas als machtsmiddel

De zorgen in Europa over een mogelijk gastekort zijn de afgelopen dagen flink toegenomen, nadat Rusland had besloten de gastoevoer aan onder meer Duitsland, Italië en Frankrijk af te knijpen. Eerder sloot Moskou Nederland, Denemarken, Polen en Bulgarije al af van Russisch gas.

Het kabinet kondigde maandag daarom het eerste niveau van een gascrisis af, waardoor er een 'vroegtijdige waarschuwing' wordt gegeven. Onder dit regime zijn gasbedrijven verplicht om dagelijks informatie aan de overheid te geven over gasleveringen en de vulpercentages van de voorraden.

De gasmaatregelen op een rij

- Per direct vervalt de productiebeperking voor de drie kolencentrales in Nederland. Zij mogen weer op maximale capaciteit gaan draaien. Binnenkort komt het kabinet met een wetsvoorstel om dit te regelen. Tot die tijd handhaaft het kabinet het productieplafond niet.

- Het kabinet werkt aan een nationaal energiebesparingsdoel.

- Ook komt er een gasbesparingstender, waardoor grote gasverbruikers tegen een vergoeding minder gas gaan verbruiken.

- Het kabinet dringt er bij burgers en bedrijven nogmaals op aan om zuinig om te gaan met gasverbruik.

- Extra gas winnen uit het Groningenveld blijft een allerlaatste optie, die alleen in beeld komt bij een gastekort voor ziekenhuizen en huishoudens.

'Er is op dit moment geen acuut gastekort, maar het risico van niets doen is simpelweg te groot', zei Jetten. 'Poetin zet gas in als machtsmiddel, waardoor de gasprijzen flink stijgen en het steeds onzekerder wordt of wij de voorraden op tijd gevuld krijgen voor komende winter. Dat baart ons grote zorgen.'

Minder gas vanuit Rusland en oplopende prijzen maken het voor Europese landen moeilijker de ondergrondse gasbergingen te vullen. Vandaar dat het kabinet nu ingrijpt. De Nederlandse gasopslagen zijn momenteel voor 47% gevuld. Eind oktober moet dat 80% zijn. Het weer op volle toeren laten draaien van de kolencentrales op de Rotterdamse Maasvlakte en in de Groningse Eemshaven moet op jaarbasis zo'n twee miljard kuub gas besparen, rekende Jetten voor.

Klimaatdrammer

Tegelijkertijd is de maatregel voor zelfbenoemd 'klimaatdrammer' Jetten bijzonder pijnlijk. Om het klimaatdoel uit het Urgenda-klimaatvonnis te halen — 25% CO₂-reductie ten opzichte van 1990 — besloot het kabinet vorig jaar om een dure deal te sluiten met de drie kolencentrales over productiebeperking. In ruil voor een vergoeding van in totaal €1,9 mrd zouden zij tot eind 2024 op slechts 35% van hun jaarcapaciteit mogen draaien en zo een belangrijke bijdrage leveren aan het verminderen van de CO₂-uitstoot. Eerder liet Jetten zich nog breed lachend en met opgestoken duim fotograferen voor de inmiddels gesloten Hemwegcentrale met de boodschap 'Wij halen hem weg'.

Maar nadat het Russische staatsgasbedrijf Gazprom eind mei was begonnen met het afknijpen van de gastoevoer naar Europa, klonk de roep om de kolencentrales harder te laten draaien steeds luider. Onder energie-experts, maar ook in politiek Den Haag, bijvoorbeeld bij coalitiepartijen VVD en CDA.

Na aanvankelijke terughoudendheid, haalt Jetten de productiebeperking nu per direct van tafel. Binnenkort komt de D66-minister met een wetsvoorstel om dit formeel te regelen, tot die tijd wordt het productieplafond niet gehandhaafd. 'Soms moet je maatregelen nemen die je eerder niet voor mogelijk hield.'

Onverwachte wending

De klimaatdoelen verliest het kabinet 'niet uit het oog', verzekerde Jetten. Op Prinsjesdag hoopt hij met extra klimaatmaatregelen te komen. Die wil Jetten (deels) gaan bekostigen met het geld dat het kabinet nu niet meer hoeft uit te keren aan de eigenaren van de drie kolencentrales als compensatie voor de productiebeperking.

André Bosman, directeur overheidsrelaties bij Uniper, eigenaar van een van de twee kolencentrales op de Maasvlakte, spreekt van een 'volstrekt onverwachte wending'. 'Maar we gaan ermee aan de slag. We kunnen dus nu als gewone marktpartij opereren, zonder restricties. We moeten nog wel even een planning maken met onze kolenvoorraad.'

Daar schuilt mogelijk nog een obstakel voor een snelle herstart. De kolencentrales hebben de afgelopen maanden niet of minder steenkool ingekocht, vanwege het productieplafond. Nu moeten ze alsnog weer kolen gaan inkopen. Dat laatste kan een dure grap worden. Het belangrijkst kolencontract op de termijnmarkt is sinds begin dit jaar verdrievoudigd. Daarnaast zitten andere Europese landen in hetzelfde schuitje en gaat iedereen nu de kolenmarkt op, wat een verder prijsopdrijvend effect kan hebben.

Elke kuub telt

Naast het harder laten draaien van de kolencentrales, presenteerde het kabinet maandag nog een reeks andere maatregelen om het gasverbruik te verminderen. Zo komt Jetten binnenkort met een nationaal energiebesparingsdoel en werkt hij aan een zogeheten gasbesparingstender, waardoor grote gasverbruikers tegen een vergoeding minder gas gaan gebruiken. En onder het mom van 'elke kuub telt' deed Jetten nogmaals een beroep op burgers en bedrijven om zoveel mogelijk gas te besparen.

Extra gas winnen uit Groningen blijft een 'aller-, allerlaatste optie', herhaalde staatssecretaris Mijnbouw Hans Vijlbrief (D66). Dus alleen als ziekenhuizen en huishoudens verstoken dreigen te raken van gas. 'We willen het Groningenveld in 2023 of 2024 sluiten. Gas winnen in Groningen is gewoon niet veilig.'