Met nog krap vier weken te gaan tot de Statenverkiezingen, gaan de campagnes van politieke partijen in de hoogste versnelling. Er staat dan ook wat op het spel: na 15 maart kan het kabinet niet alleen te maken krijgen met een moeilijke Eerste Kamer, maar ook met halsstarrige provincies.
In de Eerste Kamer had het kabinet-Rutte IV van meet af aan al geen meerderheid. Bij de komende verkiezingen kan daar een probleem bij komen: geen steun meer vanuit de provinciebesturen. Juist op een moment dat deze soms verguisde bestuurslaag enkele cruciale taken op zijn bordje krijgt.
In de ogen van veel kiezers en politici zijn de verkiezingen voor de Provinciale Staten een ingewikkelde omweg om de leden van de Eerste Kamer te kiezen. De provincie zelf spreekt zelden tot de politieke verbeelding. Voor de eeuwwisseling gold dat ook voor de Eerste Kamer, omdat de regeringscoalitie vrijwel automatisch een comfortabele meerderheid had aan 'de overkant', zoals de senaat ook wel genoemd wordt.
Maar door de versplintering van het politieke landschap is die vanzelfsprekendheid verdwenen. De laatste jaren staan de schijnwerpers vol op de Eerste Kamer. De oppositie in de Tweede Kamer gebruikt een sterke positie in de chambre de réflexion als hefboom om eigen wensen te realiseren.
Daarom nemen alle partijen de Statenverkiezingen van 15 maart bloedserieus. Vergeleken met de situatie voor de eeuwwisseling zijn er nu veel meer interviews, optredens in talkshows, strategieën — alsof het de 'echte' landelijke verkiezingen voor de Tweede Kamer zijn. Met goed getimede partijcongressen of -bijeenkomsten (D66 is zaterdag de laatste) om extra aandacht te genereren.
Terwijl dat landelijke gevecht veel aandacht krijgt, is dit keer ook de provincie van belang. Want daar moet Rutte IV meters maken met de uitvoering van moeilijke dossiers. Van de komende verkiezingen hangt af hoeveel meters dat zullen worden, zowel in de senaat als in de provincie.
Neem stikstof. De wet die regelt dat de stikstofuitstoot in Nederland al in 2030 in plaats van 2035 met de helft moet zijn verminderd, moet nog door de Tweede Kamer. Maar het zal de Eerste Kamer in nieuwe samenstelling zijn die erover oordeelt. En dat is slechts de eerste stap in het netelige dossier, waar boze boeren al snel de trekkers dreigend laten grommen.
De volgende stap is de uitvoering van de landelijke stikstofplannen. En die is grotendeels belegd bij de provincies. Zij moeten vóór 1 juli met zogeheten gebiedsplannen komen voor natuurherstel, minder stikstofuitstoot en een betere waterkwaliteit. De doelen en deadlines van stikstofminister Christianne van der Wal leiden nu al tot onrust en verzet op de provinciehuizen. Sommige colleges, waaronder die van Overijssel, willen meer tijd en geld voor de uitvoering van het stikstofbeleid.
Het is niet ondenkbaar dat na de verkiezingen partijen als JA21 en BoerBurgerBeweging mee gaan onderhandelen over een nieuw college. Zij zijn mordicus tegen de stikstofplannen van de coalitie en riepen het kabinet in een eigen stikstofplan op het aantal beschermde natuurgebieden te halveren.
Ook bij een ander hypergevoelig onderwerp als asiel, normaal een landelijk thema, heeft Rutte IV de provinciebesturen een sleutelpositie gegeven. Dat komt door de op handen zijnde spreidingswet, door tegenstanders ook wel de dwangwet genoemd. Gemeenten kunnen worden gedwongen om mee te werken aan asielopvang.
Gedwongen door wie? Door de provincies. Die krijgen, als de wet erdoor komt, de taak om de vraag naar capaciteit te verdelen over de gemeenten. Hoeveel medewerking zal een provinciebestuur geven waar BBB en JA21, felle tegenstanders van de spreidingswet, in de coalitie zitten?
Een traditionele taak voor provincies is ruimtelijke ordening, en ook daar zoekt het kabinet hulp bij deze bestuurslaag om de landelijke problemen op te lossen. Minister Hugo de Jonge van Volkshuisvesting wil massale woningbouw op gang helpen met 'woningdeals' met provincies. Het zal van de samenstelling van het bestuur afhangen hoeveel gas het wil geven met grote woonwijken die ten koste gaan van boerenland of natuur. Hetzelfde geldt voor de grote plannen rond energie, aangezien niemand een windturbine of hoogspanningsmast in zijn achtertuin wil.
Naast deze dossiers zijn er ook nog de klassieke landelijke problemen waarbij het kabinet de Eerste Kamer nodig heeft. De pensioenhervorming is er een van. Om het noodzakelijk geachte brede draagvlak voor het nieuwe pensioenstelsel te verkrijgen zijn er concessies gedaan aan GroenLinks en de PvdA. Dat lijkt afdoende, maar in een nieuwe Eerste Kamer kunnen de kaarten weer heel anders liggen.
Met zoveel losse eindjes is het geen wonder dat iedereen in campagnemodus is. Politici zijn in elk praatprogramma te vinden waar ze maar worden toegelaten. De steeds hechtere samenwerking tussen GroenLinks en PvdA heeft geleid tot heel veel aandacht, die de partijen zelf uiteraard inzetten om zich landelijk te profileren.
Ook de VVD blaast mee: het interview dat premier Rutte en beoogd fractievoorzitter van de senaat Edith Schippers aan De Telegraaf hebben gegeven, waarin ze waarschuwen voor lastenverhogingen als de 'linkse wolk' het voor het zeggen krijgt, kan bijna niemand zijn ontgaan. Al was het maar omdat er zoveel kritiek op is gekomen. Bij de VVD lijkt de houding te zijn dat er geen slechte publiciteit bestaat. Toeval of niet, sinds het interview stijgt de grootste regeringspartij in de peilingen.
Het CDA dreigt daar, opnieuw, flets bij af te steken. De christendemocraten zetten in op een campagne vanuit de provincies met een bescheiden rol voor de landelijke politiek. Dat zal vast ook te maken hebben met de geringe populariteit van partijleider Hoekstra. De partij stevent in de peilingen af op een halvering in de Eerste Kamer en dreigt macht te verliezen in de provincies. D66 voert campagne door zich af te zetten tegen populistisch rechts.
Vooral de plattelandsbewoner zal BBB opvallen. In heel veel weilanden waar vroeger verkiezingsborden van het CDA stonden, staan nu reclames voor de partij van Caroline van der Plas, die het goed doet in de peilingen.
Die peilingen laten een wisselend beeld zien, maar met een rode lijn: de huidige vier coalitiepartijen kunnen opnieuw niet rekenen op een meerderheid in de senaat. Toch betekent dat niet automatisch een voortzetting van de huidige situatie, waarin de coalitie in de Eerste Kamer om steun bedelt bij GroenLinks en PvdA in ruil voor enkele tegemoetkomingen.
Ten eerste voorspellen sommige peilingen een landschap dat dermate versplinterd is, dat zelfs steun van deze twee linkse partijen niet tot een meerderheid leidt. Een tweede scenario is dat het linkse samenwerkingsverband zó veel stemmen lokt, dat het blok met herwonnen zelfvertrouwen nog veel meer eisen zal stellen — tot voorbij de pijngrens van VVD en CDA.
Een andere koerswijziging is mogelijk aan de rechterzijde. BBB en JA21 zouden de coalitie ook aan een meerderheid kunnen helpen. Dan wordt het interessant. Het is geen geheim dat VVD en CDA op bepaalde dossiers een alternatieve route 'over rechts' zouden verwelkomen. Dat is comfortabeler dan iedere keer het in de liberale ogen toch al linkse coalitieakkoord, met zijn miljarden voor klimaat en stikstof, telkens een tintje roder of groener te schilderen. Een risico is wel dat het de spanningen vergroot binnen de coalitie. Zo staan D66 en BBB lijnrecht tegenover elkaar als het om stikstof gaat.
Premier Rutte heeft meermalen gezegd dat hij gewend is te regeren zonder meerderheid in de senaat. Of het kabinet de kliffen kan omzeilen die niet alleen opdoemen in de Eerste Kamer, maar ook in provincies, zal voor een belangrijk deel afhangen van zijn politieke stuurmanskunst.
