Als Jaap Smit (66) vanuit zijn werkkamer naar buiten kijkt, heeft hij 'een prachtig uitzicht' over Den Haag. Aan zijn voeten het Malieveld, rechts het Binnenhof en de Haagse binnenstad, in de verte domineren de hoge torens van de ministeries de skyline van de Hofstad. Een 'keurig aangeharkte tuin', net als de rest van Nederland, zegt de commissaris van de Koning in de provincie Zuid-Holland.

Maar die ogenschijnlijke rust en tevredenheid vertroebelen het zicht op de werkelijkheid. Smit bespeurt de 'leegte van een samenleving zonder samenbindend verhaal', waarin een op efficiency en doelmatigheid gefixeerde overheid de burger is kwijtgeraakt. 'Die relatie is compleet verstoord geraakt. De burger is geen klant van de overheid, maar mede-eigenaar. Dat lijkt de overheid te zijn vergeten', zegt Smit, die ook voorzitter is van het Interprovinciaal Overleg, de koepelorganisatie van de twaalf provincies.

De overrompelende zege van de BoerBurgerBeweging (BBB) bij de Provinciale Statenverkiezingen ziet de CDA'er en voormalig voorzitter van vakbond CNV dan ook als een duidelijk signaal dat 'mensen, en ik zeg het maar hardop, echt fed up zijn met de manier waarop de politiek functioneert'. 'We betalen nu op tal van terreinen, van stikstof tot asielopvang, de prijs voor de fetisj van de overheid met Excel-tabellen, modellen, spreadsheets en jaartallen.'

Wat bedoelt u daarmee?

'De overheid is heel erg gericht op efficiency, regels en budgetten. Voor de vitaliteit van kleine dorpen bijvoorbeeld is het van belang dat de school openblijft en de bus blijft rijden, maar vaak verdwijnen deze voorzieningen omdat ze niet meer rendabel zijn. Dat dominante marktdenken van it's all about profitable growth, is keihard. Terwijl het hier gaat om de olie in de samenleving. Dat mag best een centje kosten.'

'Kijk ook naar het stikstofdossier, daar vallen we elkaar continu lastig met de vraag of de uitstoot in 2030 of in 2035 moet zijn gehalveerd. Over die vraag struikelt straks misschien een kabinet, terwijl wij daar niks mee opschieten. In Zuid-Holland, en ook in de andere provincies, praten wij al vier jaar over het oplossen van het stikstofprobleem, maar er gebeurt verdomd weinig. Dat heeft er ook mee te maken dat we elkaar in de politiek niet meer vertrouwen en verschillende kampen zich ingraven in loopgraven. Neem die discussie over het wel of niet onteigenen van boeren. Ik ben ook hartstikke tegen onteigening. Ik denk dat geen enkele bestuurder dat graag doet. Maar het leven zit soms ook zo in elkaar dat onteigening als ultimum remedium nodig kan zijn om een oplossing te forceren. Daar moet je nuchter mee omgaan en niet ijzerenheinig vasthouden aan je vermeende eigen gelijk.'

Zonder duidelijke doelen en deadlines gebeurt er toch niets?

'In de huidige politiek moet je heel rigide ergens voor of tegen zijn, anders ben je niet duidelijk en verlies je de verkiezingen. Maar het leven is niet zwart-wit. In de stikstofdiscussie naaien we onszelf stevig in het pak door hele strenge doelen te stellen. Dat verkleint de bewegingsruimte, waardoor politici alleen maar over die doelen met elkaar aan het steggelen zijn.'

Dat er weinig bewegingsruimte is, komt ook doordat de politiek het stikstofprobleem jarenlang voor zich heeft uitgeschoven.

'Zeker. We hebben de afgelopen twintig jaar op tal van terreinen de ballen gewoon vooruit geschopt. Dat noemen we nu een crisis. De woningbouwcrisis, asielcrisis, stikstofcrisis. Het woord crisis is aan devaluatie onderhevig. Maar het zijn geen crises. Een crisis is iets dat opeens ontstaat en waardoor je verrast bent, zoals de coronapandemie of de Russische invasie in Oekraïne. Veel van de huidige problemen zijn ontstaan doordat de politiek, ondanks waarschuwingen van experts en talloze adviezen, moeilijke keuzes in het verleden uit de weg is gegaan. We hebben te veel politici die bang zijn om kloeke besluiten te nemen, uit angst dat de kiezer vertrekt. Het is dan niet vreemd dat de rechter op een gegeven moment zegt: dit kan niet zo langer. Dan kunnen we boos worden op de rechter, maar die houdt ons gewoon aan de wetten die we zelf hebben gemaakt.'

Waar komt die angst vandaan?

'Ik heb het idee dat de politiek, en dat riep ik ook al als vakbondsman, aan de knoppen blijft draaien van een in wezen versleten systeem. We gebruiken tegenwoordig heel vaak het woord transitie. Dat geeft eigenlijk aan dat we aan het einde zijn van een tijdperk en dus op zoek zijn naar nieuwe paradigma's en denkschema's om de grote problemen van morgen te kunnen oplossen. Dat is per definitie een tijd van verwarring, angst, verzet en als je niet oppast ook van chaos.'

'Dit is dus ook een tijd die vraagt om krachtig leiderschap, waarin politici met een duidelijk verhaal burgers perspectief schetsen. Mensen, het wordt even niet makkelijk, maar we moeten hier doorheen. En het is ongeveer die kant op, volg mij. Dat moeten politici wel durven. Ik zie nu nog veel politici zich vastklampen aan dat oude systeem, aan het bekende. Het gevolg is dat op veel dossiers er geen duidelijkheid komt voor burgers, boeren en ondernemers, wat de tegenstellingen in de samenleving vergroot.'

Hoe komen we uit de stikstofimpasse?

'Als provincies roepen wij al tijden tegen Den Haag: geef ons de kaders, het perspectief voor boeren, de wetgeving, het geld om aan de slag te gaan en stop alsjeblieft met de jaartallenpolitiek. Wat gaan we bijvoorbeeld doen met de piekbelasters en de PAS-melders? We komen zo geen stap verder. Er is een pot met geld van bijna €25 mrd, maar voor je daar als provincie geld uit krijgt... Man, man, wat een regels. Het kabinet verwacht van de provincies uiterlijk 1 juli een plan hoe zij de stikstofuitstoot gaan verlagen, de natuur herstellen en de waterkwaliteit verbeteren. Iedereen is daar hard mee bezig, maar dat gaat op deze manier never nooit lukken.'

Rond de vorige Statenverkiezingen in 2015 en 2019 speelde nog de discussie of de provincie als aparte bestuurslaag niet beter kon verdwijnen. Een vraag die bij de afgelopen provinciale verkiezingen naar de achtergrond was verdwenen. 'Niemand twijfelt meer aan het bestaansrecht van de provincies', zegt Smit. Woningbouwlocaties, natuurherstel, windmolenparken en asiel: heel veel van de grote landelijke, ruimtelijke opgaven landen op het bordje van de provincies.

Er zijn provinciale bestuurders die vrezen dat provincies degraderen tot uitvoeringsloket van het Rijk.

'Er zitten hier in Zuid-Holland 55 gekozen volksvertegenwoordigers in de zaal, die ook opvattingen hebben over hoe landelijk vastgestelde doelen het beste gehaald kunnen worden. Die ruimte moeten wij krijgen van het Rijk, maar dat gebeurt niet altijd. Als commissaris in Zuid-Holland vertel ik een volstrekt ander verhaal dan mijn Friese of Zeeuwse collega. Je kunt niet alle provincies door één mal halen. En als het gaat om de financiële middelen, haal ik een oude vakbondsslogan voor de dag: Geen taken zonder knaken!'

'Toen ik in 2021 aantrad als voorzitter van het Interprovinciaal Overleg heb ik gezegd dat ik best bereid ben om met een grote mond naar Den Haag te gaan, maar niet met een verhaal van verongelijktheid. Aan Statenleden die fulmineren tegen het Rijk heb ik niet zoveel, evenmin aan Tweede Kamerleden die mopperen over “pruttelende provincies”. We moeten met elkaar als één overheid de problemen aanpakken, en dat kan alleen als je elkaar vertrouwt, fouten durft te maken en de ruimte krijgt om aan de slag te gaan.'