Complotdenkers kaapten het idee van World Economic Forum-baas Klaus Schwab voor een Great Reset. Factcheckers tikken al anderhalf jaar hun vingers blauw om alle complotverhalen te debunken. 'Die term werkte als een rode lap op een stier.'
Geen complottheorie is zo hardnekkig als die over de Great Reset. Al anderhalf jaar bijten complotdenkers zich vast in de gedachte dat de 'mondiale elite' corona aangrijpt om de democratie de nek om te draaien, een radicaal linkse agenda door te voeren en kritische burgers monddood te maken.
Op sociale media delen aanhangers de bij elkaar gefotoshopte 'bewijzen' die moeten aantonen dat er een grote samenzwering gaande is. In eigen land regent het al maanden Kamervragen van Forum voor Democratie over de betrokkenheid van het kabinet bij dit 'neocommunistische' plan.
Centraal in de complottheorie staat een bejaarde Duitse econoom. Klaus Schwab, de 83-jarige oprichter van het World Economic Forum, is in de ogen van complotdenkers de godfather van de Great Reset, de man met zijn enorme netwerk bij wie alle lijntjes samenkomen.
Voor corona toesloeg, reisden elke januari een paar duizend kopstukken uit bedrijfsleven en politiek af naar Davos in de Zwitserse Alpen om onder het toeziend oog van gastheer Schwab de wereldproblemen te bespreken. Iedereen die er op aarde enigszins toe doet — ook Mark Rutte — is erbij.
Niemand weet wat in Davos precies besproken wordt en dat voedt de argwaan. Jelle van Buuren, complotexpert aan de Universiteit Leiden, snapt het wel. 'Dat de machtigen en rijken bij elkaar komen om te bekokstoven hoe het verder moet met de wereld, is al eeuwen een klassiek ingrediënt van complottheorieën.'
Mensen die erbij zijn, zien het vooral als een handige plek om te netwerken. Wat volgens Van Buuren niet helpt is de 'gebrekkige transparantie'. Mensen zien een door niemand gekozen Duitser handen schudden van staatshoofden en ministers.
Decennialang gonsde het zo ook van de geruchten over de Bilderberggroep. 'Daar zou ook de hele wereld worden bestierd. Toen we eindelijk de notulen mochten lezen, viel het enorm tegen', herinnert historicus en oud-Kamerlid Arend Jan Boekestijn zich. Het was volgens hem vooral een 'borrelclub'.
Historicus Maarten van Rossem verbaast zich over alle ophef: 'Complotdenkers begrijpen eigenlijk heel weinig van de wereld. Die snappen niet dat wij mensen meestal totaal in verwarring achteruitlopend de toekomst in struikelen. De echte angst van complotdenkers is misschien wel dat er géén complot is. Dat we met z'n allen maar wat doen.'
Wat waar is: Schwab lanceerde in de zomer van 2020 het idee van een Great Reset. De wereld van voor corona zou niet meer terugkeren, was Schwabs apocalyptische boodschap. Maar er lag een kans om op de puinhopen van het oude iets beters te bouwen.
In het bijbehorende boek schetste Schwab met grove penseelstreken hoe die betere wereld eruit zou moeten zien: groener, gelijker en ook multilateraler. Want als het virus iets had aangetoond, dan was het volgens de Duitser wel het belang van internationale samenwerking.
Het boek maakte in eerste instantie weinig los. Uit een analyse van het zoekgedrag op Google blijkt dat er in de eerste maanden nauwelijks interesse is. Pas in het najaar neemt het aantal zoekopdrachten in landen als de VS en het VK naar de Great Reset fors toe. Nederland volgt later.
Nieuw of visionair zijn Schwabs ideeën niet. Nagenoeg alle problemen die hij in het boek beschrijft bestonden voor corona al, of het nu gaat om het klimaat of zorgen over toenemende ongelijkheid, waarover de Franse econoom Piketty in 2013 al aan de bel trok. Als het om concrete oplossingen gaat, is Schwab bovendien vaag.
'Het enige nieuwe aan de Great Reset is dan de term Great Reset. Hij verpakte bestaande verhalen opnieuw en linkte ze aan corona, als hét moment om er wat aan te doen. Maar zelfs het pleidooi om nu door te pakken is niet nieuw. Dat duikt in elke crisis op', zegt econoom Edin Mujagic.
Ook Rutger Bregman, de historicus die in 2019 als gast in Davos de aanwezigen inpeperde dat ze meer werk moeten maken van het belasten van de allerrijksten, vindt dat we niet te veel gewicht moeten toekennen aan het werk van Schwab.
'Ik vind het wel ironisch dat iets wat ik zie als marketingpraat wordt opgevat als een wereldwijd complot', zegt Bregman. 'De werkelijkheid is verontrustender. Denk aan klimaatverandering. De mensen die voor Schwab klappen, vliegen met privéjets naar Davos.'
De Great Reset zou later dat jaar alsnog viraal gaan, maar niet zoals Schwab hoopte. Het waren aanhangers van Donald Trump die alarm sloegen. Ze hebben niets met klimaatbeleid, laat staan met Schwabs idee over een milder kapitalisme — 'stakeholder capitalism' — dat ook door Trumps tegenstander Joe Biden wordt omarmd.
'We kunnen het ons niet veroorloven om aanhangers van de Great Reset een kans te geven om hun 21ste-eeuwse vorm van socialisme in te voeren', schreef Justin Haskins van de rechtse denktank Heartland Institute in juli van dat jaar.
Dat Trumps aanhang de Great Reset op de korrel nam is niet verwonderlijk. Het is moeilijk om in Schwabs boek geen aanval te zien op Trump, die uit het Klimaatakkoord stapte, midden in de pandemie de WHO de rug toekeerde en een handelsoorlog ontketende. Volgens Schwab is de wereld een 'zeer gevaarlijke plek als we de multilaterale instituties niet repareren'.
In november, rond de door Trump verloren Amerikaanse presidentsverkiezingen, komen de complottheorieën rond de Great Reset echt op stoom. Hardliners als Tucker Carlson, boegbeeld van de rechtse Amerikaanse tv-zender Fox, verbinden de boosheid over lockdowns en de zorgen van Amerikanen dat de pandemie misbruikt wordt om hun vrijheden in te perken met de Great Reset.
Dan is het hek van de dam en verschijnen op sociale media steeds wildere ideeën, die worden toegeschreven aan Schwab en een met hem samenspannende mondiale elite. Factcheckers typen hun vingers blauw om de verhalen te debunken.
Online doen veel onbewezen theorieën over de Great Reset de ronde die door complotdenkers worden geliked en verspreid.
Zo zou de pandemie bewust zijn gepland om de Great Reset door te kunnen voeren. 'Bewijs' daarvoor menen complotdenkers te zien in een in oktober 2019 gehouden oefening door het Johns Hopkins Center for Health Security in samenwerking met het World Economic Forum (WEF) en de Bill & Melinda Gates Foundation. Event 201 simuleerde, kort voor de corona-uitbraak, een coronapandemie met 65 mln doden. Volgens complotdenkers kan dat geen toeval zijn. De universiteit probeerde uit te leggen dat de deelnemers géén voorkennis hadden. 'Voor het scenario hebben we een fictieve coronapandemie gemodelleerd, maar we hebben er expliciet bij gezegd dat het geen voorspelling was.' Wetenschappers waarschuwen bovendien al decennia voor het groeiende gevaar van pandemieën.
Schwab heeft ook nooit voorgesteld, zoals een andere complotgedachte rond de Great Reset luidt, om het privébezit af te schaffen. Op sociale media circuleert dit citaat dat aan hem wordt toegeschreven: 'You'll own nothing. And you'll be happy'. Probleem: hij heeft het niet gezegd. Het is een vijf jaar oude, uit zijn context gehaalde uitspraak die weliswaar in een WEF-video te zien was, maar afkomstig was van de Deense sociaal-democratische politica Ida Auken. De uitspraak staat ook los van de Great Reset. Auken wilde de schijnwerper richten op de deeleconomie, zoals blijkt uit het weggelaten deel van de uitspraak: 'What you want you’ll rent, and it’ll be delivered by drone.
Op sociale media circuleert ook al langer een pagina die afkomstig zou zijn uit Schwabs boek over de Great Reset, waarin te lezen valt dat 4 miljard mensen - 'nutteloze eters' - voor 2050 moeten worden geëlimineerd door oorlogen, uithongering en geplande pandemieën, witte Europeanen en Noord-Amerikanen voorop. De helft van de resterende mensen op aarde zou moeten bestaan uit Chinezen en Japanners 'omdat zij gewend zijn te gehoorzamen zonder vragen te stellen'. De passage is uiteraard niet van Schwab, maar komt uit een dystopisch boek over een groep van 300 mensen die op aarde de dienst uitmaakt van de Brit John Coleman.
Toen politici het jargon van Schwab over de Great Reset en het voornemen om na corona een betere wereld te bouwen ('build back better') begonnen te kopiëren zagen complotdenkers dat als een bevestiging van hun vermoedens dat er iets gaande was. Ook premier Rutte zei in een toespraak dat de crisis een ‘unieke kans’ biedt op ‘groen en inclusief herstel'. Volgens de Amsterdamse hoogleraar politieke communicatie Claes de Vreese moet er niet te veel waarde worden gehecht aan dat soort uitspraken. ‘Het zijn pakkende leuzen. Die nemen politici graag van elkaar over, los van de vraag of ze er vervolgens ook wat mee doen’, zei De Vreese eerder tegen deze krant.
Een deel van die verhalen is antisemitisch. Uit een online circulerende namaakstamboom zou moeten blijken dat Schwab familie is van de Rothschilds, een rijke en van oorsprong joodse familie. Het is een poging om de Great Reset te framen als een 'joods complot'.
Het Centrum Informatie en Documentatie Israël Cidi waarschuwde enkele weken geleden nog voor het antisemitisch gehalte van complottheorieën over de Great Reset en wees daarbij expliciet naar Forum voor Democratie. Leider Thierry Baudet speelde volgens een onderzoek van het Institute for Strategic Dialogue een sleutelrol in het verspreiden van complottheorieën over de Great Reset.
Waar de aandacht daarvoor in andere landen langzaam wegebde, blijft de Great Reset bij Nederlandse complotdenkers populair. Baudet hielp ook actief mee aan het verspreiden van nepnieuws over 15 oktober 2021, de dag waarop de Great Reset zou beginnen.
Zijn partij stelde de afgelopen maanden een karrenvracht Kamervragen over de banden tussen de Nederlandse regering en het WEF. De vrijgegeven correspondentie tussen Schwab, Rutte en Kaag leverde weinig nieuwe inzichten op. Het was vooral veel hoffelijkheid en vleierij over en weer — maar geen bewijs van een samenzwering.
De suggestie van het FvD dat Schwab met de Great Reset een neocommunistisch plan uitvoert, werkt op de lachspieren. Tot de uitbraak van corona kwam kritiek op het WEF juist uit linkse en antiglobalistische hoek, die het WEF veel te rechts vonden. Van Buuren: 'Miljardairs in Davos die een man steunen die het communisme wil herinvoeren? Die boeken staan bij mij toch echt in een andere boekenkast.'
Van Rossem ziet wel een verband tussen de populariteit van complottheorieën over mondiale elites en het verlies aan relevantie van de natiestaat. Dat laatste maakt een deel van de mensen bang. 'Er is nog steeds een enorme behoefte bij mensen om zich te identificeren met de natie.'
Het is de vraag of we de term Great Reset nog vaak uit de mond van Schwab zullen horen. In een video die het WEF vorig jaar verspreidde geeft de voice-over over de Great Reset toe: 'Hands up, this kind of slogan hasn't gone down well.'
Van Buuren: 'Bij mensen die toch al wantrouwend staan tegenover de macht, werkte de term duidelijk als een rode lap op een stier. Schwab zette hoog in, maar is in zijn eigen zwaard gelopen.'
