Zaanstad wil duizenden woningen bouwen in de Achtersluispolder, een bedrijventerrein met honderden ondernemingen. Voor de bedrijven die mogelijk weg zouden moeten, is nog geen andere plek gevonden. Bovendien ligt het gebied pal achter de Amsterdamse haven.
'Ik vind het prachtig', zegt Richie Oberegger, terwijl een vrachtschip, de Bulk Greece, voor het venster van de ontvangstruimte boven de productiehal door het Noordzeekanaal glijdt. 'Natuurlijk is het een mooie plek, zo aan het water. Ik snap dat ze hier woningen willen bouwen.'
Oberegger is directeur van Maza, een Zaanse fabrikant van hummus, een kikkererwtenpuree. De ondernemer geniet vaak van het uitzicht op het kanaal. Ook de 120 medewerkers kunnen aan hun trekken komen: in de zomer pauzeren zij graag in de smalle strook gras en riet die de fabriek scheidt van het kanaal.
Maza is een van de ondernemingen op de Achtersluispolder in Zaandam, een dichtbebouwd en florerend, maar verouderd bedrijventerrein van 80 hectare waar Zaanstad ruimte wil vrijmaken om de woningnood aan te pakken. Niet alle vierhonderd bedrijven moeten weg, maar wel voldoende voor een kleine tienduizend nieuwe woningen.
De plannen zijn nog in een vroeg stadium. Donderdag neemt de gemeenteraad een besluit over aanvullend onderzoek. Daarvoor is 2,5 jaar uitgetrokken. Enige haast is er wel. Want Zaanstad is onderdeel van de Metropool Regio Amsterdam (MRA) en die club van ruim dertig gemeenten van IJmuiden tot Lelystad heeft met het Rijk afgesproken dat de Achtersluispolder een van de vijf 'ontwikkelingslocaties' is, waar zo mogelijk nog eens 45.000 woningen moeten komen, vóór 2030. Dat aantal komt bovenop de 175.000 waarover al overeenstemming was voor de MRA als geheel.
Of Zaanstad zijn zin krijgt, is de vraag. Er is weerstand bij ondernemers op het bedrijventerrein in de eeuwenoude polder. Zij zien allerlei praktische obstakels.
Ook Maza-directeur Oberegger. 'Wil je daar tegenover wonen?', vraagt hij, terwijl hij naar de overkant van het Noordzeekanaal blikt. Witte brandstoftanks van de Amsterdamse Petroleumhaven bepalen daar het beeld. 'Die kun je beter eerst weghalen.' En de Maza-fabriek zou niet eens ruimte maken voor woningen. 'Hier moet een park komen', zegt Oberegger een tikkeltje gepikeerd — pas aan de overkant van de straat beginnen de woningen.
De Petroleumhaven wordt voorlopig niet opgedoekt, en ook na het einde van het tijdperk van de fossiele brandstoffen zou Amsterdam het terrein kunnen blijven gebruiken voor energie, bijvoorbeeld voor waterstof. Daarmee houdt de buurgemeente de plannen van Zaanstad voor de Achtersluispolder wellicht nog lange tijd in een wurggreep.
Hans Krieger, VVD-wethouder voor gebiedsontwikkeling, weet wat de gevolgen kunnen zijn als er woningen te dicht bij zware industrie worden gepland. Aan de overkant van de Zaan ligt het Hembrugterrein, waar Zaanstad 1000 woningen had willen bouwen. In 2019 zette de Raad van State een streep door de plannen na bezwaren die waren ingediend door onder meer een Amsterdams compostbedrijf op de andere oever van het Noordzeekanaal.
‘We hebben de kous op de kop gekregen. De les die we hebben geleerd is dat we meer vanuit de bestaande bebouwing moeten beginnen.’
'We hebben de kous op de kop gekregen', zegt Krieger. 'De les die we hebben geleerd is dat we meer vanuit de bestaande bebouwing moeten beginnen.'
Voor de Achtersluispolder betekent dit dat begonnen wordt met het noordelijke gedeelte, het Sluiskwartier. 'Daarmee komen we een heel eind.' De wethouder rekent erop dat samen met de gemeente Amsterdam en de haven van Amsterdam een oplossing wordt gevonden voor de rest van het terrein en voorziet bovendien dat 'olie en kolen zullen weggaan, bijvoorbeeld naar Rotterdam'. 'Dat biedt voor ons dan perspectief.'
Een minstens zo groot probleem is het vinden van locaties voor bedrijven die niet kunnen blijven. Zaanstad wil de ondernemingen het liefst behouden voor de gemeente, ook vanwege de vele banen voor laaggeschoolden. Maar er zijn vrijwel geen kavels beschikbaar op de andere bedrijventerreinen in de gemeente en bouwen in het groen is taboe. Dat dwingt Zaanstad ook naar elders in de regio te kijken. 'We zijn in gesprek met Alkmaar, Purmerend en Beverwijk. Ook Hoorn kan', zegt Krieger. In de MRA kijken beleidsmakers ook naar de oostflank van de regio: Almere en Lelystad.
Oberegger heeft vanwege de woningnood en de 'huizenprijzen die nergens op slaan' begrip voor de woningbouwplannen van de gemeente en vertrekt daarom als dat moet. 'Wij willen niet weg, maar is het zo, dan is het zo.'
Waar moet Maza dan heen? De directeur rekent erop dat er nog ergens in Zaanstad een stukje grond is en anders is Purmerend een mogelijkheid. Maar hij geeft toe dat een verhuizing naar Purmerend voor veel lokale medewerkers zal betekenen dat zij een andere baan moeten zoeken.
Minder ernstig is dat Maza in Purmerend het zinnetje 'Made in Zaandam' dat op sommige verpakkingen staat, moet schrappen. Maza kun je als een afkorting zien van Made in Zaandam. 'Ja, dat moet er dan vanaf. Maar alles is natuurlijk mogelijk.'
Van de Flevopolder of nog verder weg wil hij niets weten. 'Het is van belang om in groot-Amsterdam te zitten. Je ziet er meer dan in een klein plaatsje in Drenthe. Het is een stuk multicultureler en je krijgt meer mee, het zijn onbewuste prikkels.' Maza heeft twee winkels in Amsterdam en Amstelveen waar nieuwe producten in de markt worden getest.
Een eind verderop, waar de Achtersluispolder aansluit op het wegennet rond Zaandam, is Vincent van Vliet veel somberder. Van Vliet is voorzitter van de werkgroep transitie Achtersluispolder van Ondernemersvereniging Zaandam Zuid en projectleider bij Sturm, een aannemerij.
‘Er zit hier ook veel maakindustrie. Die bedrijven hebben een werkende fabriek en kunnen pas weg als ergens anders precies dezelfde fabriek werkend is’
'Mijn bedrijf is niet gebonden aan de Achtersluispolder. We zitten hier wel heel strategisch, want naar al mijn werk in Haarlem, Amsterdam, Alkmaar of Purmerend rijd ik in twintig minuten. Als ik in Purmerend zou zitten, kan het een uur duren voordat ik 's morgens in Amsterdam ben. Dus in die zin hoef ik hier niet weg', zegt Van Vliet. 'Maar er zit hier ook veel maakindustrie. Die bedrijven hebben een werkende fabriek en kunnen pas weg als ergens anders precies dezelfde fabriek werkend is.'
En het alternatief, niet verhuizen en samenleven met de nieuwe Zaankanters in de Achtersluispolder, zoals de gemeente dat voor ogen heeft? Van Vliet ziet dat niet zitten en Oberegger evenmin. Van Vliet: 'Als ik 's morgens om zes uur een rijplaat in de vrachtwagen gooi, vindt iemand dat een keer niet erg en twee keer misschien ook nog niet. Maar als je dat dag in dag uit doet, ga je op een gegeven moment met elkaar vechten.'
Oberegger vreest dat omwonenden zich storen aan de geuren uit de 'keuken' van Maza en aan het vrachtverkeer, dat bovendien een gevaar vormt voor 'spelende kinderen op straat'.
De ondernemersvereniging had twee weken geleden Cees-Jan Pen op bezoek, lector aan Fontys Hogescholen in Eindhoven. Pen maakt de plannen van de gemeente met de grond gelijk. Ze zijn 'ondoordacht' en 'onvolledig', zegt hij later. 'Er is nog nauwelijks nagedacht over waar de bedrijven heen moeten, laat staan wat de enorme kosten zijn van uitplaatsen.' Hij meent dat werken en wonen hier niet samengaan en dat de Achtersluispolder gereserveerd moet blijven voor het bedrijfsleven. Ook met het oog op de 'hoge circulaire ambities' van de overheid: er moet ruimte zijn dicht bij de stadscentra voor maak- en ambachtelijke bedrijven die 'repareren en recyclen'.
Volgens de lector moet Zaanstad accepteren dat het niet lukt om zoveel nieuwe woningen te bouwen. 'De woningnood kun je alleen regionaal oplossen', zegt hij. 'Maar misschien is de rek eruit en moet je als regio veel meer naar Almere kijken. Daar was Almere ook ooit voor bedoeld.'
Toch is er ook een bedrijf, uit een onverwachte hoek, dat denkt dat wonen en werken juist wel goed te combineren zijn. Dat is Rutte, een weg- en waterbouwbedrijf, dat in de Achtersluispolder in een loods oud beton verwerkt tot de oorspronkelijke grondstoffen.
Het bedrijf is zo goed stofvrij gemaakt en geïsoleerd en afgeschermd tegen geluid, onder andere met geluidswanden die langs de A9 stonden in Badhoevedorp, dat volgens directeur René Rutte direct naast zijn pand woningen kunnen staan. Of erboven. 'De uitdaging die we zijn aangegaan is om vervuilende industrie zo schoon mogelijk te maken.'
Rutte hoopt dan ook te kunnen blijven, of als laatste te moeten vertrekken, 'want de hele transitie kunnen wij faciliteren.' Tegen de zin van de gemeente blijven zitten is geen optie, daar zijn afspraken over gemaakt toen het bedrijf zich enkele jaren geleden in de Achtersluispolder vestigde. 'Dat was part of the deal. Wij gaan als wij moeten gaan.'
