Armoede, schulden, laaggeletterdheid, werkloosheid, ongezonde leefstijl en criminaliteit. In Rotterdam-Zuid, met ruim 210.000 inwoners, bestaande uit onder andere Oud-Charlois, Feijenoord, Tarwewijk en Beverwaard, is het allemaal te vinden. Vaak drie maal zoveel als het landelijk gemiddelde.

Om de neergang een halt toe te roepen werd in 2011 het Nationaal Programma Rotterdam-Zuid (NPRZ) gestart. Het programma en de samenwerking zijn voor twintig jaar vastgelegd en ondertekend door alle directbetrokkenen: het Rijk, gemeente, de Rotterdamse onderwijsinstellingen, zorg, openbaar ministerie, corporaties, werkgevers én inwoners.

Marco Pastors, oud-wethouder voor Leefbaar Rotterdam, is vanaf het begin de directeur en krijgt er nu een taak bij: burgemeesters adviseren over de aanpak van stedelijke verloedering. NPRZ staat namelijk model voor een kabinetsopdracht aan Hugo de Jonge, minister van Volkshuisvesting en Ruimtelijke ordening én oud-wethouder in Rotterdam. In vijftien gemeenten start het Nationaal programma Leefbaarheid en Veiligheid in wijken waar het de verkeerde kant op gaat. Amsterdam telt er zelfs twee.

Onlangs sprak Pastors, in bijzijn van De Jonge, met de betrokken burgemeesters. Wat was zijn belangrijkste advies? 'Onafhankelijk blijven van alle partijen en een lange adem hebben. Ik heb het laatst nog gezegd: alles onder de tien jaar is onzin, dan kun je beter in bed blijven liggen.'

De urgentie is hoog, beklemtoont Pastors: 'In veel Nederlandse wijken ging het al slecht, en door corona gaat het nog slechter. De verschillen zijn toegenomen, met meer mensen met een uitkering dan voor corona. Terwijl de rest van Nederland nog nooit zo aan het werk is geweest als nu. We hebben echt de aandacht van het kabinet nodig. Anders weten we niet waar deze gebieden naartoe afdrijven.'

Wat kunt u meer dan een burgemeester?

'Ik sta natuurlijk niet boven de burgemeester. Maar over zo'n periode van twintig jaar heb je veel bestuurswisselingen. Het komt voor dat een nieuwe directeur van een corporatie of een andere wethouder plotseling iets anders wil. Dan is het belangrijk een partij te hebben die daar op af kan stappen en zeggen: “Dit hadden we niet afgesproken. Wat heb je nodig om het op te lossen?” We laten al tien jaar zien dat het werkt en dat we als een honest broker, een eerlijke bemiddelaar, stevig in onze schoenen staan. Ook de uitslag van de gemeenteraadsverkiezingen verandert in principe niets aan het NPRZ.'

Is dat uit democratisch oogpunt wenselijk? U bent niet gekozen.

'Het ligt wel een beetje gevoelig. Het Rijk zegt in feite tegen een gemeente: u redt het niet alleen en moet het niet alleen willen. Maar je kunt het ook een toonbeeld van kracht noemen dat gemeente en Rijk het aandurven om zich voor zo'n lange tijd vast te leggen, zonder het beleid iedere vier jaar te veranderen en elkaar de schuld te geven als het niet goed gaat.'

Is een opzet à la NPRZ nu het ultieme poldermodel of juist een breuk daarmee?

'Het zou het hoofdstuk kunnen zijn dat Johan Rudolph Thorbecke (de liberale staatsman geldt als de grondlegger van onze democratie, red.) heeft vergeten te schrijven. Het doorbreken van het eeuwige gesprek in bestuurlijk Nederland waarin standaard wordt gezegd: “Sorry, maar hier gaat een andere afdeling of ministerie over.” Waarom staan we dat toe? Met een beetje powerplay, op gezag van de gemaakte afspraken, lukt dat ons hier wel.'

Wat heeft u in tien jaar bereikt? Er is ook kritiek, bijvoorbeeld over gebrek aan zeggenschap voor burgers.

'Het uitgangspunt is eigenlijk simpel: werk voor de ouders, scholing voor de kinderen en fatsoenlijk wonen. Niet onder dwang, maar omdat het de normale manier van leven zou moeten zijn. Veel mensen zijn daar niet toe in staat. We hebben te maken met 34% laaggeletterdheid, eerste en tweede generatie migranten, taalachterstanden, veel tijdelijke contracten. In de afgelopen tien jaar zijn de schoolprestaties verbeterd, de veiligheid is toegenomen, de werkloosheid nam tot corona meer af dan in de rest van de grote steden. De woonsituatie is voor veel mensen verbeterd. Maar het zijn taaie problemen.'

'Als het gaat om ondermijning hebben we een begin van een aanpak gemaakt. Bijna alle — vaak oudere — winkelstraten in ons soort wijken zijn gevoelig voor criminaliteit. Als je niet oplet neemt de criminaliteit het snel over. Zowel het vastgoed als de exploitatie. Door gerichte aankopen is de gemeente nu de grootste vastgoedeigenaar in deze straten. Nu is het tijd voor een volgende stap. Meer routine ontwikkelen om criminele jongeren eerder te zien en ze een alternatief aan te bieden of ze te helpen na het uitzitten van de straf.'

Hoe heeft de toeslagenaffaire er in Rotterdam-Zuid ingehakt?

'Stevig. In Rotterdam-Zuid wonen procentueel de meeste slachtoffers: 3000 van in totaal zo'n 58.000. We hebben 95.000 woningen. Dus op één op de dertig adressen woont iemand die op de lijst staat. In heel Nederland is dat één op de 150. Met de wijsheid achteraf hadden we dat trouwens eerder moeten en kunnen zien. De gemeente is bezig de schade te herstellen, maar dat is niet voldoende. Wij willen ook een andere vraag stellen: waar had u met uw gezin gestaan als deze hele affaire niet was gebeurd?'

En dan?

'Iemand denkt tramconducteur te zijn geweest, teamleider bij zijn bedrijf of zijn kind had op de havo gezeten? Dan willen we samen met de aangesloten partners kijken hoe reëel die wens is en die in stapjes realiseren. Wij kunnen direct bemiddelen tussen scholen en bedrijven. We kennen ze allemaal. Een gemeentelijke afdeling kan dat niet.'

Schiet het op?

'Makkelijk gaat het niet. Neem de privacy. Daar wordt soms veel te voorzichtig over gedaan. Het duurt te lang voordat de gegevens bij ons zijn. Dan heeft de Belastingdienst bijvoorbeeld telefoonnummers en mag de gemeente ze niet gebruiken. Zeer ergerlijk.'

Loopt het altijd even soepeltjes, dat helpen van gezinnen?

'Nee. Hulp is vrijwillig en hulpverleningsinstanties benadrukken: u mag weigeren! Nou, als je er iedere keer op wijst dat het vrijwillig is, gaan mensen zelf denken: misschien is er wel iets mis met mij als ik meedoe. Terwijl je tegen ze moet zeggen: we hebben een geweldig aanbod, zeer geschikt voor u en ik heb collega's die staan te popelen om u te helpen.'

'Maar het dieper liggende probleem is dat de hulpverlening zich te veel tot één aspect beperkt. Dan komen ze langs om te helpen met het huiswerk en stappen ze letterlijk en figuurlijk over de vuilniszakken heen die op de gang liggen.'

Dit weten we toch al jaren? Je zou juist verwachten dat uw programma het hokjesdenken kan doorbreken.

'Het is een van mijn grote ergernissen en staat hoog op de lijst van dingen die beter moeten de komende jaren. Het heeft te maken met professionals die door hun organisatie worden verplicht om zich uitsluitend met deelproblemen bezig te houden: “Ik word alleen betaald voor hulp bij het huiswerk en niet om met die vuilniszakken aan de gang te gaan”.'

'Ik had hoop dat met de overheveling van de zorg naar de gemeenten het beter zou gaan. Maar ik kan je vertellen: de aanpak van één plan voor één gezin bestaat nog steeds nergens in Nederland. En daar zit toch echt de oplossing. Sterker: de toeslagenaffaire was niet zo ontspoord als de hulpverleners aan de kant van de gezinnen hadden mogen staan in plaats van aan de kant van hun instituten.'

Er moet ook nog verduurzaamd worden. Hoe gaat u dat doen?

'Verduurzaming is geen onderdeel van ons programma. Wat je vaak ziet is dat de overheid zegt: we gunnen de mensen ook een duurzame woning. Nee, zeggen wij dan, dat is jóúw oplossing. Net als de wens voor meer cultuur in de wijk. Onze inwoners hebben iets anders nodig. De projectleiders verduurzaming van bedrijven en gemeenten die hier warmtepompen komen aanbieden sturen we weg. We hebben niets tegen verduurzaming, maar daar zijn we niet voor opgericht. Het is voor bewoners pas interessant als er tegelijkertijd iets wordt gedaan aan arbeidsparticipatie of opleidingsniveau van hun kinderen.'

Ik heb u nog niet horen pleiten voor meer geld. Dat maak je niet vaak mee in gesprek met een publieke bestuurder.

'Klopt. Al het publieke geld dat we nodig hebben zit bij de aangesloten partners. En met elkaar weten we: niks doen, onnodig probleemgezinnen creëren is vele malen duurder. En ook nog eens onfatsoenlijk.'

Zestien programma's Leefbaarheid en Veiligheid

De komende jaren zullen zestien projecten Leefbaarheid en Veiligheid worden gestart. De eerste twee hebben het licht al gezien. Op 1 april aanstaande begint Ron Meyer (SP) als directeur van de Alliantie Heerlen-Noord. De ambitie: over 25 jaar moet het niet meer uitmaken of je in Heerlen-Noord of in een ander stadsdeel in Nederland wordt geboren. De Alliantie Heerlen-Noord bestaat uit een groot netwerk van diverse spelers zonder formele hiërarchie die samen als doel hebben de achterstanden binnen één generatie (25 jaar) integraal en structureel te verbeteren.

Zwaargewicht Johan Remkes is de nieuwe voorzitter van het Nationaal Programma Groningen (NPG). Het bestuur van het programma is onlangs akkoord gegaan met zijn benoeming. Het NPG is een samenwerkingsverband van Rijk, provincie en gemeenten. Het programma heeft een looptijd van tien jaar en duurt tot 2030. Voor de uitvoering van alle plannen en projecten, die de provincie Groningen vooruit moeten helpen, heeft het Rijk een startkapitaal van €1,15 mrd beschikbaar gesteld.