Antonio Spadaro is de vertrouweling van paus Franciscus. Via zijn artikelen in een katholiek tijdschrift, via sociale media én als interviewer op Netflix laat hij de paus spreken. Over de oorlog in Oekraïne, over hervormingen in de kerk, of simpelweg over de tango. Een inkijkje in de Vaticaanse diplomatie: 'Franciscus zet machtsstructuren op zijn kop.'
In een van de duurste wijken van Rome — op de heuvel Pincio, nabij de Spaanse Trappen — staat de imposante Villa Malta. Ooit het domein van de ridders van de Orde van Malta, Russische prinsen en Duitse intellectuelen zoals Goethe, nu is er het hoofdkantoor van tijdschrift La Civiltà Cattolica. Op de aanwezigheid van een portier na, is het er ijzig stil. Enkele oude edities van het jezuïetenblad, opgericht in 1850 en inmiddels uitgegeven in acht talen, staan achter plexiglas tussen metershoge pilaren.
Daar zetelt hoofdredacteur Antonio Spadaro, de stille kracht aan de zijde van paus Franciscus. Als diens naaste vertrouweling is de Siciliaan een drukbezet man. Voor het FD maakt hij, na meer dan dertig mails over datum en plaats, tijd voor een interview. Net als de paus spreekt hij zich uit over de oorlog in Oekraïne en over de nationalistische retoriek waarin staat en religie worden verweven. Niets minder dan 'perverse logica', oordeelt Spadaro.
‘De Russische invasie in Oekraïne is een tragisch stukje van een bloedige wereldpuzzel. Een heiligschennende oorlog die voorkomen had kunnen worden.’ Spadaro is stellig over de rol van de paus, die zowel de Russische president Vladimir Poetin in 2013, 2015 en 2019 ontmoette als de Oekraïense president Petro Porosjenko in 2015 en diens opvolger Volodymyr Zelensky in 2020. ‘Paus Franciscus is op dit historische moment de enige morele autoriteit van mondiale waarde, zelfs door niet-gelovigen wordt hij gerespecteerd in zijn bemiddelingsrol.’
‘Franciscus is op dit historische moment de enige morele autoriteit van mondiale waarde, zelfs door niet-gelovigen wordt hij gerespecteerd in zijn bemiddelingsrol’
De Heilige Stoel onderzoekt de mogelijkheid van een bezoek van de paus aan Kiev, misschien zelfs nog deze maand, om de dialoog over nieuw imperialisme aan te gaan en ‘het evenwicht tussen de staten te herstellen’. Eerder leek hiervoor geen draagvlak. ‘De wens van een bezoek is mooi, maar het is alleen zinnig als de kans op verzoening bestaat’, zegt Spadaro.
Wie een voet over de drempel van Spadaro’s werkkamer zet, stapt van groen marmer over op visgraatparket. De witte, strak ingerichte kamer kan haast niet meer afsteken bij het klassieke decor van de villa, waar Spadaro sinds 2011 zijn plek heeft. Aan de wand een moderne schildering van een typemachine, bij het raam het grote iMac-beeldscherm waarop de jezuïet zijn bespiegelingen tikt. Bij wijze van soundtrack zou This is my voice. My weapon of choice van popicoon Grace Jones niet misstaan.
‘Binnen de muren van het Vaticaan is de stem van Spadaro een van de zwaarwegendste', zegt Rob Riemen, oprichter van het Nexus Instituut dat het Europese cultuurgoed bestudeert. Als ‘vriend’ van Spadaro, die hij als spreker in Amsterdam uitnodigde voor de Nexus-conferentie van 2021, stelt hij: ‘Paus Franciscus kan op weinig geestelijken rekenen, er worden veel spelletjes gespeeld. Maar de paus kan Spadaro voor 200% vertrouwen.’
Vaticaan-kenner Iacopo Scaramuzzi beaamt Spadaro’s rol als consigliere en ‘bevoorrechte getuige’ van paus Franciscus, die hij op een ‘onofficiële maar gezaghebbende manier weet te interpreteren en te duiden’.
‘Het was absurd, ik voelde me verdoofd toen ik de witte rook zag en de naam Jorge Mario hoorde’
De Argentijn Jorge Mario Bergoglio trad in 2013 in het Vaticaan aan als paus Franciscus om de, nog altijd levende, paus-emeritus Benedictus XVI te vervangen. ‘Het was absurd, ik voelde me verdoofd toen ik de witte rook zag en de naam Jorge Mario hoorde’, vertelt Spadaro. ‘Een jezuïet als hoofd van de rooms-katholieke kerk, dat was nog nooit eerder gebeurd.’
De 56-jarige Spadaro, zelf sinds 1988 jezuïet — een katholieke orde, ook wel de Sociëteit van Jezus genoemd, waar armoede, kuisheid en gehoorzaamheid het religieuze leven tekenen — noemt de benoeming een ‘haast charismatische botsing’. Want: ‘Jezuïeten volgen en gehoorzamen de paus, wat overigens niet hetzelfde is als aanbidding. We leggen een gelofte af geen bijzondere kerkelijke posities na te streven.’
Enigszins gedwongen (‘de persoon die het Vaticaan volgde, was in Siberië’) schrijft Spadaro in 2013 een bundel beschouwingen naar aanleiding van de machtswisseling, Da Benedetto a Francesco, kroniek van een opvolging van het pontificaat. ‘Ik voel een sterke aantrekkingskracht, ik herken veel van mijn vorming en gevoeligheid in hem’, zegt Spadaro over Franciscus.
‘Nee, hij appt me niet. De paus heeft geen mobiele telefoon’
Een paar dagen na de verschijning van de bundel rinkelt de telefoon in Villa Malta. De portier schrikt zich wezenloos. Het is de paus. Een ontmoeting volgt. Spadaro publiceert het eerste interview met Franciscus, zes maanden na het conclaaf waarop die tot paus werd verkozen. Spadaro volgt hem inmiddels op al zijn reizen.
‘Hij is zo moeilijk beschikbaar, omdat hij altijd klaar moet staan voor de paus’, zegt Riemen. ‘Nee, hij appt me niet’, lacht Spadaro, gekleed in eenvoudig priestertenue. ‘De paus heeft geen mobiele telefoon.’ Zijn rol bagatelliserend: ‘Ons contact is heel vrij.’
In La Civiltà Cattolica verschijnen artikelen van Spadaro’s hand — zoals een controversieel stuk uit 2017 over de alliantie tussen katholieke traditionalisten en evangelische conservatieven, waarin conservatieve christelijke Trump-stemmers worden vergeleken met jihadisten — die de lijn van de paus goed weergeven. Zelfs als ze de handtekening van de paus niet dragen, zegt vaticanist Scaramuzzi. ‘Het lezen van de artikelen over de oorlog in Oekraïne helpt de onderliggende logica van de interventies van de paus te begrijpen.’
Zo schreef Spadaro recent over de oorlog: ‘De wereld is geen schaakbord.’ De Russische agressie wordt hard veroordeeld, dwalingen aan beide zijden afgetast. ‘Als de politiek een spirituele stem aanneemt, ontstaan gevaarlijke kortsluitingen.’ Hij citeert daarbij Vladimir Poetin, tijdens een toespraak op 21 februari toen Russische strijdkrachten de Donbas binnenvielen: ‘Oekraïne is niet zomaar een nabijgelegen land voor ons. Het maakt onvervreemdbaar onderdeel uit van onze geschiedenis, onze cultureel, onze spirituele ruimte.’
‘De paus is in wezen geen pacifist, hij weet dat er altijd conflicten zijn. Hij wil multilateraal de dialoog aangaan met hen die de grootste bedreigingen vormen voor de wereldorde’
Ook haalt Spadaro kerkvorst Kirill van Moskou aan, de patriarch van de Russische-orthodoxe kerk, die de paus eenmaal trof in 2016 op het vliegveld van Havanna in Cuba. ‘Kirill van Moskou sprak begin maart over de invasie als zijnde een metafysische strijd. Hiermee wordt een oorlogsmisdrijf van politieke aard geprojecteerd als een scenario van een apocalyptische strijd, als een botsing tussen goed en kwaad. Goddelijkheid loopt hiermee het risico te verworden tot de ideale projectie van de geconstitueerde macht.’
Paus Franciscus antwoordde de omstreden religieus leider: ‘De kerk moet niet de taal van politiek spreken, maar de taal van Jezus: die van verzoening, vrede en liefde.’ Spadaro: ‘De paus is in wezen geen pacifist, hij weet dat er altijd conflicten zijn. Hij wil multilateraal de dialoog aangaan met hen die de grootste bedreigingen vormen voor de wereldorde.’
De taal van liefde uit de paus, met Spadaro op de achtergrond, op steeds meer platformen. Zo verscheen Stories of a Generation, een vierdelige documentaireserie, afgelopen kerst op Netflix. Een pleidooi tegen onverschilligheid, starring: the Pope. Ditmaal de echte, in tegenstelling tot de populaire film The Two Popes, met acteurs Jonathan Pryce en Anthony Hopkins. De serie is geïnspireerd op het boek Sharing the Wisdom of Time, een project van de paus en vrienden, gecureerd door Antonio Spadaro. Het is ook Spadaro die de paus interviewt op het witte doek, over thema’s als liefde, dromen, strijd en werk.
‘Houdt u van tango?’, vraagt Spadaro. ‘Ja’, antwoordt de paus. ‘Heeft u die wel eens gedanst?’ vraagt hij door. ‘Ja’, grinnikt de geboren Argentijn, zijn ogen glimmen. Het is ontwapenend maar doorspekt met strategie: het jezuïetenduo spreekt een universele taal, op een contemporain podium. In dezelfde aflevering komen onder meer de gevierde filmregisseur Martin Scorsese en de innemende antropoloog Jane Goodall voor.
‘De kerk is nooit bang geweest voor de media, ze zijn een realiteit die we niet moeten demoniseren’
‘Technologie is een uitdrukking van spiritualiteit en ook die van de mens’, legt Spadaro uit. ‘De kerk is nooit bang geweest voor de media, ze zijn een realiteit die we niet moeten demoniseren. Al moeten we voorkomen dat er schizofrenie ontstaat in de samenhang van het fysieke en het digitale leven en moeten we bewust zijn van de problemen, zoals het risico van digitale overheersing en het rondgaan van onwaarheden.’
Over de rol van traditionele media en het belichten van schandalen binnen de katholieke kerk (denk aan kindermisbruik, financiële corruptie – grotendeels erfenissen uit eerdere pontificaten) is Spadaro kort: ‘Sociale media hebben dit soort controverses nog meer in de openbaarheid gebracht, maar de spanningen en schandalen an sich zijn niets nieuws. In het belang van de kerk kunnen dit soort spanningen zelfs nuttig zijn om te moeten hervormen. Paus Franciscus wordt niet wakker gehouden door dit soort dynamica: hij leeft veel in gebed. Hij vertelde me dat als er veel gewicht op hem drukt, hij dit voor het slapengaan door te bidden van zich af kan schudden. Alsof hij een zware jas uittrekt en alles van hem afvalt.’
Antonio Spadaro is in 1966 geboren in Messina, Sicilië. Hij studeert daar in 1988 af in filosofie. In 2000 behaalt hij zijn doctoraat in theologie aan de Pauselijke Universiteit Gregoriana in Rome. Spadaro is adviseur bij de pauselijke raad voor de cultuur en bij de raad voor 'social communication'. Ook is hij lid van de pauselijke academie voor kunst en literatuur, opende een school voor creatief schrijven (BombaCarta) en schreef meerdere boeken, onder meer Cybertheology, waarin hij de digitale revolutie en spiritualiteit onderzoekt.
Hij zegt een ‘simpel jezuïetenpriester’ te zijn gebleven, maar zijn creatieve intellect en zijn waarden geven hem toegang tot de hoogste kerkelijke macht. En ook daarbuiten. Want ook de huidige demissionaire premier Mario Draghi werd gevormd in een jezuïeteninstituut. ‘Een vorming die hand in hand gaat met een voorliefde voor complexiteit en diversiteit en een open geest voortbrengt’, aldus Spadaro.
‘Persoonlijk denken wordt verheerlijkt. We grappen vaak dat als er tien jezuïeten zijn, er elf manieren van denken zijn.’ Het brengt volgens Spadaro een leiderschapsmentaliteit van de paus voort waarbij conflict niet wordt geschuwd: ‘Volgens de visie dat de Heilige Geest verwarring creëert, maar ook eenheid herschept.’
Hij vervolgt: ‘Paus Franciscus zet machtsstructuren op zijn kop. Geen top-downstructuur, maar een omgekeerde piramide met de brede kant boven. Niet leiden door voor het volk te gaan staan, maar tussen het volk, of juist luisterend onderaan geplaatst, in dienst van de gemeenschap. In de woorden van de paus: een kerk die naar de straat afdaalt.’
Dat is bijvoorbeeld terug te zien in de benoemingen van kardinalen tijdens het Franciscus-pontificaat. ‘Het college van kardinalen is een antieke instelling waar de paus van binnenuit een cultuurverandering voltrekt.’ Denk aan de benoemingen van kardinalen in levendige maar kleine gemeenschappen, zoals in Dhaka (Bangladesh), maar niet in Los Angeles. Of denk aan een kardinaal in Stockholm — geconfronteerd met secularisatie — of Mongolië, in een kerk met slechts duizend personen.
‘De paus is geen donquichot die tegen windmolens vecht. Hij probeert de kerk van binnenuit te veranderen en een ander hart te geven — niet te sterk geworteld in een hechte samenleving en in de macht, maar getekend door dynamiek.’ Spadaro gebruikt de metafoor van een kerk met open deuren: niet om mensen binnen te laten, maar om God naar buiten te laten. ‘Dat is de werkelijke hervorming die de paus voltrekt.’
Want we hebben volgens Spadaro allen behoefte aan spiritualiteit. ‘Kijk maar naar het Nederlandse merk Rituals, sterk aanwezig in geseculariseerde landen: merkwaardig omdat rituelen juist een fundamenteel element van het religieuze zijn.’ Lachend: ‘Als religie verloren gaat, is er behoefte aan een winkel die rituelen verkoopt. De spirituele behoefte schuilt in kaarsen en badschuim.’
Naast theologieboeken in kleurrijke kaften, doen geurstokjes van een Milanees merk de werkkamer geuren naar mandarijn en kaneel. Spadaro sluit af met een gebed van Sint Ignatius, de oprichter van de jezuïetenorde.
