Long covid onderbrak haar carrière als actrice abrupt, maar het voorzitterschap van Vrij Links gaf Femke Lakerveld niet op. Die beweging, wars van linkse identiteitspolitiek, bestaat binnenkort vijf jaar. ‘Wil je diversiteit in de kunst? Neem dan ook mensen aan van buiten de zogenaamd progressieve elite.’
Nee, ze ging er dus niet dood aan. Maar Femke Lakerveld (48) is wel echt bang geweest. Een lijf dat driekwart jaar achter elkaar koorts heeft: foute boel. ’s Ochtends moeten beslissen of ze ging douchen of die energie wilde bewaren voor een gesprekje van tien minuten met haar dochter. Want allebei doen ging niet.
Ze liep corona op in de tijd vóór de vaccins. Die van dystopische taferelen, en niemand die wist hoe het verder zou gaan, met de wereld én met haar. Long covid gingen medici het in arren moede maar noemen. Maar hoelang? Lakerveld weet het nog steeds niet; haar worsteling duurt voort. Dit interview heeft ze daarom al meerdere keren uitgesteld. Maar nu lijkt het toch echt wat beter te gaan. ‘Ik zie wel hoelang ik het volhoud.’
Haar vaste baan als zakelijk adviseur en projectmanager in de cultuursector heeft ze niet meer. Ook haar acteercarrière stond lange tijd on hold. Maar haar voorzitterschap van Vrij Links wilde ze ook in haar donkerste momenten niet opgeven. De beweging van mensen die zich onvoldoende herkennen in gevestigd links bestaat binnenkort vijf jaar.
Hun grootste grief: linkse partijen als de PvdA, GroenLinks en D66 waaien te veel mee met winden die zijn komen aanwaaien van Amerikaanse universiteiten en laten slachtoffers van religieuze en culturele dwang in de kou staan. Gevolg volgens Lakerveld: (zelf)censuur, betuttelracisme en een fnuikende kijk op diversiteit en inclusie.
Met lede ogen ziet ze aan hoe ‘haar’ cultuursector steeds verder meebuigt.
‘De PvdA lijkt steeds meer op GroenLinks, dat is losgezongen van de kansarmere werkende klasse’
We bevinden ons in wat ze haar boshuisje noemt: een chalet in Putten. Het is de habitat van de achterban van Caroline van der Plas’ BBB, op 15 maart de grote winnaar van de Provinciale Statenverkiezingen. Lakerveld, gelaten: ‘Ik begrijp de aantrekkingskracht van een voorvrouw die zich onderscheidt van de bestuurlijke kaste. En links had wéér geen geloofwaardig antwoord op de lachende Rutte. De PvdA lijkt steeds meer op GroenLinks, dat is losgezongen van de kansarmere werkende klasse. Ik stem links, ja, maar op wilskracht, niet van harte.’
Als Vrij Links een echte partij was geweest, had die dan niet heel wat Eerste Kamerzetels van BBB kunnen afsnoepen? Lakerveld haalt haar schouders op: wie weet. Maar doe het maar eens. Het partijenkerkhof achter het Binnenhof ligt mudvol.
En, de essentie: ‘Ik hoop nog steeds dat het niet nodig zal zijn.’
Op het eerste oog is Lakerveld verre van een ‘gewone vrouw’, maar every inch culturele elite: hoogopgeleid, actrice, consultant in de kunstsector, een telefoon vol hippe BN’ers, appartement in de Jordaan, chalet op de Veluwe. Het is een observatie die haar doet gruwen. ‘Gatver, nee! En zéker niet van huis uit.’
Ze werd in 1974 geboren, in Hoorn. Haar ouders scheidden toen ze nog geen maand oud was. Moeder en dochter vonden een piepkleine huurwoning in Utrecht. ‘We hadden het niet breed, mijn moeder ging studeren toen ik vijf was. Daarna werd ze beeldend kunstenaar. Zij is voor mij de personificatie van iemand die volledig haar eigen levenspad heeft gekozen en alle consequenties daarvan aanvaardt. Ze nam me vaak mee naar voorstellingen, musea en haar eigen atelier. Niet per se elitair, maar wel plekken van vrij denken.’
Leerzaam vond ze ook haar middelbareschooltijd in Zeist. ‘Daar zaten veel kinderen uit andere sociaal-economische milieus. Je geeft een kind echt iets mee als je het niet op een school in je eigen bubbel zet. Ook Vrij Links draagt dat uit: weg met het bijzonder onderwijs, want dat werkt segregatie in de hand.’
De culturele sector is leuk, maar financieel bepaald geen vetpot, had Lakerveld bij haar moeder gezien. ‘Dus dacht ik: ik word socioloog. Ik ging studeren in Utrecht, in de tijd dat je aan sociologiefaculteiten nog niet werd opgeleid tot activist. Mijn studie was rijk aan perspectieven en arm aan politiek en ideologie. En zo hoort het ook.’
Bij toeval rolde ze toch de culturele sector in. ‘Ik speelde gitaar in een bandje. Een neef van me zei: “Ik ken een regisseur die muziek voor zijn film nodig heeft.” De regisseur bleek de toen nog onbekende Eddy Terstall, de film Hufters en hofdames, waarmee hij zou doorbreken. ‘Eddy vroeg me ook voor een rolletje. Hoewel ik er weinig van bakte, gaf hij me daarna zowaar ook grote rollen, in onder meer Babylon, De boekverfilming en Rent-a-Friend. Maar ik wilde ook graag mijn doctoraal halen. Zo was ik vijf jaar “de student in de filmwereld”, en omgekeerd.’
Op pad met Terstall naar het filmfestival van het Indiase Hyderabad zag ze voor het eerst hoe vrije kunst verlichting kan brengen in een dogmatisch-conservatieve omgeving. ‘In India is een ontblote schouder al over het randje. Reken maar dat tussen de officiële persmomenten door, waarop Eddy veel kritische vragen kreeg over de losbandigheid in Babylon – een lesbisch stel, schande! –, veel mensen naar ons toe kwamen: “Dank voor deze film!”’
Ook ging Lakerveld werken met de zeer uitgesproken cineast en columnist Theo van Gogh. ‘Met Eddy was ik goed bevriend. Met Theo had ik alleen een werkrelatie, want als mens was hij best verlegen, en ik ben ook niet superextravert. En waar Eddy als regisseur altijd mild is, probeerde Theo me te ontregelen. Voor mij was dat wel goed, want ik ben vrij cerebraal: alles gaat via mijn hoofd. Maar wat ik denk doet er op het witte doek niet toe, het gaat erom wat mensen zien. Theo kon me uit mijn hoofd halen, door dingen te roepen als: “Nou, dat was wel erg soapie hoor, Femke.” Erger kun je een acteur natuurlijk niet beledigen. Shit, dacht ik dan, dit werkt inderdaad niet. Vervolgens herpakte ik me op intuïtie.’
Ze herinnert zich de knuffel die ze in 2004 kreeg na de laatste draaidag van de film 06/05: ‘Tot de volgende keer.’
Zéér ongewild zou Van Gogh een inspirator worden voor de oprichting van Vrij Links. Een moslimextremist vermoordde hem toen 06/05 – die ironisch genoeg gaat over de moord op Pim Fortuyn – nog op de montagetafel lag. Lakerveld: ‘De moord op Theo en de discussie erna maakten zichtbaar hoeveel vrijheden er op de helling staan. Voor het eerst raakte ik teleurgesteld in het linkse politieke domein, waar werd gezegd: “Van Gogh heeft het ook wel een beetje over zichzelf afgeroepen met zijn harde islamkritiek.”’
‘Wij anti-islamitisch en daarmee rechts? Intellectueel is die redenatie zó lui’
Ze schudt het hoofd. ‘Dat je vrijheden die voor onze democratie essentieel zijn niet verdedigt en het geweld tegen Van Gogh zelfs bijna legitimeert, vond ik heel moeilijk. Maar toen had ik mijn stem nog niet gevonden. Theo had vrienden die hem veel beter kenden dan ik, zoals Hans Teeuwen en Theodor Holman. Wie was ik dan om ook nog wat te roepen?’
Veertien jaar later, in maart 2018, toog Lakerveld naar het Amsterdamse debatcentrum De Balie. Daar sprak journalist Zineb El Rhazoui. Zij had deel uitgemaakt van de redactie van het satirische Franse weekblad Charlie Hebdo, waarvan drie jaar eerder twaalf medewerkers waren afgeslacht door fundamentalistische moslims. Lakerveld: ‘El Rhazoui zei: hoe kan het dat mensen die zich progressief noemen niet de kant kiezen van het individu dat in verdrukking komt door groepsdenken en orthodoxie?’
Diep onder de indruk zetten Lakerveld en ‘kritisch PvdA-lid’ Terstall zich samen met oud-PvdA-Tweede Kamerlid Keklik Yücel en schrijver Asis Aynan aan een manifest. Het verscheen op 7 juli 2018 op de website van de nieuwe beweging Vrij Links. Er stond: ‘Wij pleiten voor een levensbeschouwelijk neutrale staat, seculier onderwijs voor alle kinderen en een herwaardering van individuele vrijheid.’ En: ‘Het buiten het debat houden van bepaalde, bijvoorbeeld religieuze, gebruiken of ideeën helpt alleen het theocratische patriarchaat. Het remt individuele emancipatie.’
Algauw kwamen er verwijten uit (extreem)linkse hoek: klonk dit allemaal niet erg anti-islamitisch en daarmee rechts? Lakerveld, met een zucht: ‘Intellectueel is het zó lui. Universele waarden zijn toch niet rechts of links? En ook niet westers. Kijk naar Iran, Afghanistan en Turkije, waar mensen ook opkomen voor hun vrijheid en autonomie. Als je voortdurend bezig bent anderen moreel de maat te nemen in plaats van op de inhoud in te gaan, haken mensen – ook kiezers – af.’
Het manifest bleek een schot in de roos. ‘Allerlei mensen organiseerden zich naar aanleiding van de publicatie. Samen met Eddy ging ik naar Utrecht voor zo’n samenkomst – ik kende niemand. We stuitten niet alleen op enthousiasme, maar ook op veel slimme mensen. Al vrij snel ontstond onafhankelijk van ons, auteurs van het manifest, het idee een organisatie te starten. Ik adviseerde al jaren organisaties over ondernemerschap en professionalisering en werd gevraagd als voorzitter. Ik dacht: deze trein rijdt toch wel. Ik kan erop springen of niet.’
Tijd voor een korte boswandeling. ‘Ik ben een soort natuurnerd. Zou dolgraag een wolf tegenkomen.’ Na een kwartier maakt het bos plaats voor hei. Opgetogen: ‘Mooi hè? Een klein wonder dat ik dit nu weer kan.’
Long covid heeft een voorspoedige carrière ruw onderbroken. ‘Ziek zijn grijpt zo in op je zelfvertrouwen. Tien jaar geleden kreeg ik een whiplash bij een auto-ongeluk. Die kon ik met veel discipline wegtrainen, maar dit niet. Al gaat het nu gelukkig wel beter. Ik pak weer adviesklussen op en ga zelfs weer een rol in een film van Eddy spelen: Het land van Johan. Cruijff inderdaad. Over Nederland vanaf de jaren zestig.’
Dat zal ongetwijfeld energie kosten. Ze was adviseur, actrice en voorzitter van Vrij Links. Gaat ze iets afstoten, of alle drie iets minder doen? ‘Ik ga alle drie béter doen. Effectiever. Ziekte dwingt je scherper te stellen wat belangrijk is. Je hebt gewoon geen tijd en energie meer voor bullshit.’
Haar partner – ze woont niet samen – heeft haar er vaak doorheen gesleept. ‘De onzekerheid over het ziekteverloop van long covid plus het gebrek aan adequate medische hulp en informatie vragen veel. Gelukkig had ik een vaste baan en een spaarpotje. De culturele sector bestaat uit veel zzp’ers, vaak onverzekerd. Ik had mazzel met meetbare klachten, ben verbaal sterk en weet wat ik waar moet zeggen. Als je dat niet bent, kun je met zo’n ziekte in een modderige situatie terechtkomen. Die ongelijkheid zou niet moeten bestaan.’
‘De enige acceptabele vorm van censuur in de kunst is jouw recht om niet te kijken of te luisteren’
Ongelijkheid is dé bestaansgrond van Vrij Links. Maar waar de woke-beweging huidskleur en culturele achtergrond aanwijst als primaire oorzaken van achterstelling, noemt Lakerveld, terug in het chalet, sociaal-economische ongelijkheid als hoofdbron van veel ellende. Resoluut: ‘Iemand met een niet-westerse achtergrond is niet per definitie kansarm en een witte man niet per definitie kansrijk.’
Ze hekelt de Code Diversiteit en Inclusie, een gedragscode voor de Nederlandse culturele sector. ‘Wie subsidie wil, kan daar niet omheen. Maar met “diversiteit” bedoelen de opstellers overwegend “identiteit”, en niet diversiteit van ideeën. Dus maken culturele organisaties privacygevoelige turflijstjes van personeel en moeten ze vragen beantwoorden als: “Hoeveel procent van je raad van toezicht heeft bij benadering een non-binair geslacht?” Soms komt zelfs seksuele oriëntatie als factor om de hoek kijken. Maar daar heb je als werkgever of subsidieverstrekker toch helemaal niets mee te maken?’
‘Ook schrijft de Code voor dat iedereen zich “veilig en gerespecteerd” moet voelen. Bij twijfel huur je een sensitivity reader in. Maar je kunt geen kunst maken die gegarandeerd niemand kwetst. In de praktijk botsen waarden op elkaar, en dat is goed, want zo ontstaat vernieuwing. Artistieke vrijheid is, net als academische en journalistieke vrijheid, cruciaal voor de ontwikkeling van een open samenleving. Niemand heeft ook het recht om niet gekwetst te worden. De enige acceptabele vorm van censuur in de kunst is jouw recht om niet te kijken of te luisteren.’
Voorbeelden van (zelf)censuur? Don’t get her started. Van het ‘kuisen’ van de boeken van Roald Dahl en het weghalen van mogelijk kwetsende ‘naakten’ tot de manager diversiteit en inclusie van BNN-Vara die een pleidooi hield tegen stereotypen in humor, omdat dat zou leiden tot vooroordelen. ‘Maar veel humor dríjft juist op stereotypen en houdt ons een spiegel voor óver stereotypen. Bovendien: met zo’n opvatting van inclusie zet je minderheidsgroepen neer als zielig of niet weerbaar. Dat is evengoed discriminatie, geladen met morele superioriteit.’
‘Als het je gaat om de verdediging van de rechtsstaat – niet om het jezelf populair maken bij je eigen groepje – moet je principieel zijn’
Interessant vond ze in februari de ophef rond schrijver Pim Lammers. Hij werd bedreigd nadat onder anderen het rechtse Tweede Kamerlid Wybren van Haga hem ervan had beticht een soort pedofilieactivist te zijn. Acht jaar geleden schreef Lammers namelijk een verhaal voor volwassenen over de relatie tussen een twaalfjarige jongen en een voetbaltrainer. Lakerveld: ‘De literaire wereld kwam massaal voor Lammers op. Mooi om te zien, die solidariteit. Nog mooier zou het zijn wanneer even hard wordt teruggeduwd als het dreiging of geweld vanuit de hoek van de orthodoxe islam of radicaal links betreft. Als het je gaat om de verdediging van de rechtsstaat – niet om het jezelf populair maken bij je eigen groepje – moet je principieel zijn.’
Toch nog even over die Code: als je als overheid niets doet, gaat het misschien niet snel genoeg met de gewenste diversiteit en inclusiviteit. Dus dan misschien toch maar liever een gemankeerd instrument dan helemaal geen instrument? Onverbiddelijk: ‘Nee. “Het doel heiligt de middelen” is een gevaarlijk pad. Het turven van identiteiten zit echt tegen het discriminatoire aan. Bij Vrij Links melden zich veel mensen met een migratieachtergrond die absoluut niet op deze gronden geselecteerd willen worden.’
‘En als je echte diversiteit wilt, moet je ook mensen aannemen die misschien niet de taal spreken van de linkse, zichzelf progressief noemende elite. Dát is kansengelijkheid. Ik zat bij een culturele organisatie die een vacature had voor een toezichthoudende functie. Toen iemand opperde om behalve in de NRC en de Volkskrant ook een keer te adverteren in De Telegraaf, werd hij weggehoond: “De Telegraaf?! Weet je wel wat je dan krijgt?!” Tot zover de diversiteit in de kunst.’
Haar afkeer van dit soort hypocrisie komt ook naar voren in een filmpje dat Lakerveld begin maart postte op sociale media. Hierin kroop ze opnieuw in de huid van Mira Ornstein, Tweede Kamerlid van de fictieve partij RoodGroen (motto: 'Samen doen'). Ornstein figureerde eerder in Eddy Terstalls zwarte komedie Vox Populi uit 2008, over een door interne twisten verscheurde politiek correcte partij. In het filmpje laat Ornstein trots weten dat haar fractie ‘unaniem’ heeft besloten ‘het er gewoon niet over te hebben’. Wat dat 'het' is blijft onbenoemd, maar het is in elk geval iets waarover de verfoeide populisten het wél willen hebben. Lakerveld: ‘Dat er mensen zijn die de satire niet herkennen, laat zien hoezeer we al gewend zijn geraakt aan dit soort types op posities van macht.’
De satire ligt er dik bovenop in een filmpje van afgelopen zondag, waarin Ornstein vanaf de achterbank van een luxe bolide op zoek gaat naar 'gewone mensen'.
De filmpjes – vooral Lakervelds irritante zalvende glimlach beklijft – moeten nog eens onderstrepen wat het verschil is tussen gevestigd links en Vrij Links: die beweging wil ‘het er juist graag over hebben’. Echter, ook na vijf jaar (het eerste lustrum zal worden gevierd met twee events, een boek en een essayproject) is Vrij Links nog vooral een debatclub en een website met opiniestukken – inmiddels zo’n 700.
Hoe zinvol is dat roeptoeteren vanaf de zijlijn nou uiteindelijk? Lakerveld: ‘We hebben voeding gegeven aan moties en initiatiefnota’s, adviezen aan politici, bestuurders en werknemers en directe hulp verleend aan mensen in de knel. Mensen die zelf hebben moeten strijden voor vrijheid, herkennen onze waarden feilloos.’
Maar Vrij Links is geen politieke partij, terwijl er volgens onderzoek van bijvoorbeeld de Leidse politicoloog Simon Otjes een electoraal gat vanjewelste is: mensen die sociaal-economisch links en sociaal-cultureel conservatief zijn. Het zou gaan om 36 procent van het electoraat, oftewel 54 Tweede Kamerzetels. Lakerveld: ‘Klopt. Maar ik weiger dus om ons sociaal-cultureel conservatief te noemen. We vertegenwoordigen universele waarden, die voor een groot deel bevochten zijn door progressieven. Je komt onze gedachtelijn tegen bij partijen van links tot rechts.’
Bij wie dan precies? Wie zouden de bewindslieden kunnen zijn in een kabinet-Vrij Links? Na enig nadenken: ‘Van de huidige lichting politici? Sunita Biharie, Renske Leijten en Peter Kwint van de SP, Lisa Westerveld van GroenLinks, want zij is scherp op zorg, en VVD-minister van Justitie Dilan Yesilgöz, die haar dossier veiligheid verbindt aan individuele vrijheid. Plus natuurlijk Pieter Omtzigt, voor de factor schiet-nou-maar-op-met-die-nieuwe-bestuurscultuur. En vooruit, breng dan meteen maar Khadija Arib van de PvdA en Boris van der Ham van D66 terug in de arena.’
Wat mensen buiten de Tweede Kamer betreft, denkt ze aan Shirin Musa, de door de VVD ingelijfde gehoofddoekte vrouwenrechtenactivist die strijdt tegen huwelijkse gevangenschap van moslimvrouwen. Lakerveld, met spijt in haar stem: ‘Musa is niet de eerste die zich met een progressief verhaal meer thuis voelt bij de VVD dan bij links. Ook een goeie: Telegraaf-columnist Nausicaa Marbe, die altijd feilloos de vinger op de zere plek weet te leggen. En dan voor de Prinsjesdagtoespraak Hans Teeuwen. Elk van deze mensen vertegenwoordigt een brokje Vrij Links.’
Schrikmoment: het is inmiddels 18.00 uur! Het interview begon om 12.30 uur. Hoe gaat het nu, fysiek? Lakerveld, glimlachend: ‘Ik ben bekaf. Maar ik sta nog.’
Dit artikel is gemaakt door de redactie van FD Persoonlijk. Lees al onze verhalen op fd.nl/persoonlijk.
