Zeeuws-Vlaanderen is al jaren een kwetsbare uithoek van Nederland. Toch biedt de nabijheid van België ook kansen. Een havenfusie en straks een extra spoor geven de bedrijvigheid een duw. Nieuw elan voor de regio met zware industrie én de meeste Michelin-sterren van Nederland.
Railbeheerders uit twee buurlanden staan op het dak van de Sluiskiltunnel, een autotunnel onder het Kanaal van Gent naar Terneuzen in Zeeuws-Vlaanderen. Dimitri Kruik, regiodirecteur Zuid-Nederland bij ProRail, en Mathias Depelsmaeker, een Vlaming die projectmanager is bij Infrabel, de Belgische spoorbeheerder.
Het duo heeft uitzicht op de wijde omgeving, met veel zware industrie en akkers. In het noorden reikt hun blik tot Terneuzen en de installaties van het Amerikaanse chemieconcern Dow aan de Westerschelde. Aan de andere kant domineren de fabrieken van de Noorse kunstmestproducent Yara het panorama.
Nog geen vijftig meter verderop ligt een spoorlijntje, enkel en niet geëlektrificeerd, voor goederenvervoer in het havengebied langs het 32 kilometer lange kanaal. Naast de tunnel ligt de Sluiskilbrug, met ook een strook voor een trein. Helaas moeten de treinen eerst doorrijden naar Terneuzen en daar omkeren, voordat ze over de draaibrug naar de andere kant van het kanaal kunnen.
'Daar zie je het spoor afbuigen naar rechts, naar Terneuzen', zegt Kruik. 'Maar de spoorbrug ligt links. Waar het spoor naar rechts gaat, moet een wissel naar links komen.' Allen zijn het erover eens: dit is de plek waar een extra spoorboog moet komen, zodat de tijdrovende omweg via Terneuzen niet meer nodig is. De uitbreiding moet de regio aantrekkelijker maken als vestigingsplaats en de overheveling van het transport in de haven van de weg naar het spoor stimuleren.
De boog is een onderdeel van een ambitieus spoorplan. Nederland en België hebben elk zo'n €100 mln vrijgemaakt om het spoorwegnet tussen Terneuzen en Gent te verbeteren. In Nederland komt het geld uit het Groeifonds.
De extra boog is er voorlopig nog niet, evenmin als een geheel nieuw tracé van twaalf kilometer tussen de staalfabrieken van ArcelorMittal bij grensplaats Zelzate en de Axelse Vlakte ten zuiden van het Yara-complex, een stuk spoor dat vervoer ook aan deze kant van het kanaal mogelijk moet maken en dat het hart van het Belgisch-Nederlandse project is. De bouw begint niet eerder dan in 2028, hoewel Infrabel al wel begonnen is met uitbreiding en vernieuwing van een emplacement bij het Vlaamse gehucht Zandeken.
Dat maakt de opwinding in het havengebied er niet minder op. Ook al omdat het wellicht niet bij goederenvervoer blijft. 'In de voorstudies zijn meerdere varianten voor personenvervoer tussen Gent en Terneuzen bekeken', zegt Kruik. 'Zowel aan de oost- als de westzijde van het kanaal. Maar het kan ook een getrapte aanpak worden: dat we ons eerst richten op het goederenvervoer en op de langere termijn ook naar personenvervoer kijken.'
De fusie van van het Zeeuwse en het Gentse havenbedrijf tot North Sea Port, vijf jaar geleden, heeft de dynamiek teruggebracht in de regio. De haven groeit snel. Zo nam de werkgelegenheid sinds 2018 met 7000 banen toe tot 102.000. De waarde die de bedrijven creëren, steeg naar €12,6 mrd, waarmee de haven naar eigen zeggen de grootste van Europa is, na Rotterdam en Antwerpen.
Ook werkte de versmelting niet alleen als katalysator voor de spoorplannen, maar tevens voor de aanleg van een waterstofnetwerk. Dat netwerk moet er in 2026 of 2027 zijn. En ruim daarvoor viert de regio ook al een feest: eind dit jaar is de nieuwe zeesluis bij Terneuzen klaar. Deze sluis is veel groter dan de oude en moet de bedrijvigheid in de gehele regio een duw in de rug geven. Vlaanderen betaalt 80% van de €1 mrd die de waterkering kost.
Maar ook bij de 550 bedrijven in de haven is er reuring. Zoals bij Dow, dat met 3700 werknemers het grootste bedrijf aan de Zeeuwse kant is. Dow kondigde een week geleden aan ruim honderd banen te moeten schrappen, maar had ook eerder aangegeven dat er 3000 mensen extra nodig zijn tot 2030 om de fabrieken te verduurzamen.
‘We werken naar nul CO₂-uitstoot in 2050. Als ergens de klimaattransitie tot een succes gemaakt kan worden, dan is het wel in Zeeland’
'Afgezet tegen de jaren die voor ons liggen, was de afgelopen periode saai', stelt directeur Anton van Beek van Dow Benelux. 'We werken naar nul CO₂-uitstoot in 2050. Als ergens de klimaattransitie tot een succes gemaakt kan worden, dan is het wel in Zeeland.'
Dow vestigde zich in de jaren zestig in Zeeland, maar de industrialisatie van de kanaalzone was toen al vergevorderd. Gent was in de middeleeuwen al een vooraanstaand economisch centrum en heeft altijd een verlangen gehad naar een open verbinding met de zee. Die wens werd alleen maar groter, na het op gang komen van de industriële revolutie in Wallonië en Vlaanderen. Nadat tweehonderd jaar geleden op last van koning Willem I — die Gent al had verrijkt met een universiteit — het kanaal naar Terneuzen was gegraven, volgden spoorlijnen, cokes- en staalfabrieken, glasfabrieken, chemiebedrijven, suiker- en zetmeelraffinaderijen.
In 1929 kwam de Compagnie Néerlandaise de l'Azote in Sluiskil, een kunstmestfabriek met Frans, Italiaans en Brussels kapitaal. Deze werd in 1962 omgedoopt tot de Nederlandse Stikstof Maatschappij, een naam die het bleef voeren tot na de inlijving bij Norsk Hydro in 1979. Na de opsplitsing van Hydro in 2004 werd de fabriek de belangrijkste productievestiging van Yara, met nu 750 medewerkers. Het is de grootste kunstmestfabriek van West-Europa, met export naar alle hoeken van de wereld.
De fabriek in Sluiskil is tevens de grootste verbruiker in Nederland van aardgas, de belangrijkste grondstof van kunstmest. Vanwege de hoge gasprijs werd vorig jaar soms 40% tot 60% minder geproduceerd, maar de omzet lag met €2 mrd twee tot drie maal hoger dan normaal, zegt Gijsbrecht Gunter, die bij Yara verantwoordelijk is voor externe relaties. Het aardgasverbruik lag over heel 2022 15% lager en de ebitda-winst was 'beduidend kleiner' dan de 'enkele honderden miljoenen' van de voorgaande jaren, zegt hij.
‘De witte pluim op die ammoniakfabriek is pure kooldioxide. Maar daar op dat grasveldje komt een extra installatie waarmee we de CO₂ vloeibaar maken’
Yara is tegelijkertijd een van de megavervuilers van Nederland. De installaties in Sluiskil produceren enorm veel kooldioxide, stikstofoxiden en ammoniak, en liggen zwaar onder vuur van Milieudefensie. De Noren zijn zich bewust van hun benarde positie en kiezen voor openheid. Pers en actiegroepen zijn welkom voor een rondgang of een debat, en in een 'roadmap' legt het bedrijf gedetailleerd wat de stappen zijn op weg naar een duurzamere productie.
'De witte pluim op die ammoniakfabriek is pure kooldioxide', zegt Gunter tijdens een rondrit. 'Maar daar op dat grasveldje komt een extra installatie waarmee we de CO₂ vloeibaar maken. Dat vloeibare gas gaat vanaf 2025 per schip naar Noorwegen, waar we 800.000 ton in de grond opslaan.' In totaal produceert Yara in Sluiskil 3,2 miljoen ton CO₂ per jaar, 2% van de totale uitstoot in Nederland. Daarvan wordt 1,4 miljoen ton niet uitgestoten, maar in de keten gebruikt, bijvoorbeeld voor bubbels in frisdrank.
Ook bij Yara is er dus volop beweging. De vernieuwingen in het havengebied, of die nu bij Dow, Yara of de spoorbeheerders zijn, staan wel in contrast met het beeld dat Nederlanders doorgaans van het zuidelijkste stuk van Zeeland hebben. Zeeuws-Vlaanderen is in vele ogen een gebied met kansarme industrie van de vorige generatie, waar het saai is, waar alles minder wordt, de bevolking krimpt, het voorzieningenniveau steeds beperkter wordt en het stadje met centrumfuncties, 'company town' Terneuzen, niet echt uitnodigend is. Uit onderzoek blijkt dat de brede welvaart — de kwaliteit van werken, wonen en leven — in de regio inderdaad te wensen overlaat.
Erik van Merrienboer, die in mei 2021 aantrad als burgemeester van Terneuzen, voelde zich juist aangetrokken door de sociaal-economische problematiek en de transitieopgaven. 'Er is hier wel wat aan de hand', zegt de 57-jarige PvdA'er, die eerder bij de SER werkte en daarna in het openbaar bestuur in Noord-Brabant, onder meer in Eindhoven. 'Het is hier in alle opzichten uitdagend.'
‘De havenfusie heeft ons in Den Haag op de kaart gezet. Als Zeeuws-Vlaanderen nog een weg moest vinden naar Den Haag, dan liep die via Gent’
Somber is de burgemeester niet. Hij ziet overal vooruitgang en kansen. 'De havenfusie heeft ons in Den Haag op de kaart gezet. Als Zeeuws-Vlaanderen nog een weg moest vinden naar Den Haag, dan liep die via Gent. De fusie was een van de beste dingen die Terneuzen kon overkomen', stelt hij in het markante, in brutalistische stijl opgetrokken stadhuis aan de Scheldeboulevard. Vorige maand kende Den Haag de streek voor de derde keer een regiodeal toe. In september besloot het parlement dat de Westerscheldetunnel tolvrij wordt, deels op kosten van het Groeifonds.
'Wij werden lang gedomineerd door de angst voor leegstand. Maar we maken nu een nieuw verhaal, zonder perifeer of krimp, en blikken vooruit. Er komt groei. Op alle onderdelen gaan we werken een vestigingsmilieu waarin 125.000 mensen hun toekomst wat vrolijker tegemoet kunnen zien.'
Er wonen nu 100.000 mensen in Zeeuws-Vlaanderen, wat betekent dat de deur voor 25.000 nieuwe inwoners wijd openstaat en dat er eindelijk weer woningen zullen worden gebouwd. 'De meeste nieuwe Zeeuwen weten nog niet dat ze de nieuwe Zeeuwen zijn', stelt de burgemeester.
Moed put Van Merrienboer uit het enthousiasme dat hij bij Vlamingen bespeurt. 'Die zijn een stuk positiever. Zij roemen de ruimte die er hier is en de nabijheid van het water', zegt hij.
'Dit is ook de regio met het grootste aantal Michelin-sterren van Nederland. De horeca vanaf een bepaald niveau leeft voor 80% van de koopkracht uit Vlaanderen. Dat is precies het percentage dat de Vlamingen bijdragen aan de kosten van onze nieuwe zeesluis. We zijn voor onze brede welvaart echt met Vlaanderen verbonden. In de kwetsbaarheid die een grensregio kenmerkt, ligt tegelijkertijd een kracht.'
Correctie:In een eerdere versie van dit artikel stond dat Dow Benelux ruim honderd banen in de productie moet schrappen, maar het gaat om ruim honderd arbeidsplaatsen in de gehele organisatie van Dow in Terneuzen.
