Slowakije vangt zo'n 60.000 vluchtelingen uit Oekraïne op. Maar het ongenoegen over de hulp aan de Oekraïners groeit. Slowakije is kwetsbaar voor Russisch nepnieuws, en er komen verkiezingen aan. Die kunnen een partij aan de macht brengen die kritischer staat tegenover Oekraïne en de EU.
De kleuterschool in Poprad is een Slowaakse kleuterschool zoals elke andere, met tientallen jassen aan de haakjes en buitenschoenen netjes neergezet in de daarvoor bestemde schappen. Maar uit de klassen klinkt meer opgewonden geroezemoes dan gebruikelijk: vandaag komen koning Willem-Alexander en koningin Máxima, vergezeld door president Zuzana Caputova van Slowakije, langs om te kijken hoe Poprad Oekraïense kinderen opvangt.
Het hoog bezoek zingt samen met de kinderen een liedje, en bewondert de gemaakte tekeningen. Kinderen en koninklijk paar laten zich uitbundig fotograferen, terwijl in rode bodywarmers gehulde medewerkers van de katholieke hulporganisatie Caritas glimlachend toekijken.
Maar de setting van het bezoek is in feite zorgelijk. Toen de oorlog in buurland Oekraïne in februari 2022 uitbrak, kwamen Slowaken massaal in actie om vluchtelingen te helpen. 'Nog steeds wonen er 30.000 van de ongeveer 60.000 Oekraïners die in Slowakije wonen, bij mensen thuis', becijfert Jan Orlovsky, directeur van het Migratiebureau van het ministerie van binnenlandse zaken.
Het draagvlak neemt echter af, signaleert hij. 'Mensen zijn het beu, ze vinden dat de oorlog moet eindigen. Er is veel onzekerheid over wat er gaat gebeuren.' Slowakije heeft volgens hem last van 'desinformatiecampagnes vanuit Rusland'. Slowaken zijn daarvoor gevoelig, en sommige partijen maken gebruik van nepnieuws, aldus Orlovsky.
De regering is 'nog altijd standvastig bij haar steun', zegt hij. 'Ook in de Slowaakse steden zie je nog veel draagvlak voor het helpen van de Oekraïense vluchtelingen. Al geven burgemeesters daaraan niet veel ruchtbaarheid. Ze willen geen onnodige aandacht.'
‘Slowaken hadden altijd gemengde gevoelens over de Hongaren, maar plots steunen de nationalisten Orbán, en willen ze een soortgelijk regime.’
Ook Alexandra Mruk Papaianopol, hoofd van de afdeling humanitaire hulp van Caritas Slowakije, neemt hulp-vermoeidheid bij de Slowaken waar. 'In het begin was de steun enorm, veel groter dan gedacht. Daardoor konden we veel mensen opvangen. Helaas is de situatie nu moeilijker, de steun van de lokale bevolking op opvangplaatsen is geringer. Slowaken zijn nog altijd bereid Oekraïners te helpen met praktische dingen. Maar de steun is soms minimaal.'
Caritas heeft nog wel genoeg vrijwilligers, zegt ze. 'Maar het zijn er minder dan in het begin. De belangstelling is ook niet zo groot meer.'
De ervaringen van de hulpverleners passen in een groter plaatje. Volgens een eerder deze maand gepubliceerd opinieonderzoek van de denktanks BPI en STEM, vindt 44,2% van de Slowaken dat de Oekraïners de Slowaakse economie en cultuur schade berokkenen, en dat Bratislava geen financiële steun aan Oekraïne moet geven.
Analisten denken dat nepnieuws hier een rol speelt. Een rapport van de Slowaakse politie over desinformatie in 2022, geeft aan dat na de Russische aanval in Oekraïne 'het Slowaakse internet overspoeld raakte met desinformatie en manipulatie (...) op een nooit eerder vertoonde schaal'. Zo werd onder meer gesuggereerd dat niet Oekraïners maar Arabieren en Afrikanen naar Slowakije vluchtten en dat de Slowaakse regering een oorlogsgraf van Sovjetsoldaten liet vernielen. Het belangrijkste instrument voor de verspreiding van Russische anti-Oekraïnepropaganda was Facebook.
De politie is daarbij somber over de verdere gang van zaken. Mensen die onzin willen verspreiden, zullen hun voordeel blijven doen 'met het feit dat Slowakije in de EU een van de landen is met het hoogste aantal mensen dat bereid is nepnieuws te geloven, en waar het hoogste aantal mensen woont dat terughoudend is bij het helpen van mensen die Oekraïne hebben verlaten'.
Wat verklaart die bereidheid om onzin te omarmen, of de realiteit pro-Russisch te zien? 'Dat ligt gecompliceerd', begint Michal Vasecka, socioloog bij denktank BPI en commentator zijn uitleg. Ten eerste is er in Slowakije een voedingsbodem voor het panslavisme, het gevoel van verbondenheid met andere slavische naties, zoals Rusland, zegt hij. 'Het gekke is dat dat panslavisme in andere slavische landen in de EU zoals Tsjechië of Polen helemaal niet speelt. De Polen weten dat ze een slavisch volk zijn, maar ze geven daar niets om.'
Ten tweede heeft Slowakije relatief weinig te maken gehad met Rusland, zegt Vasecka. 'De eerste keer dat Slowaken Russen of mensen uit de Sovjet-Unie zagen, was in 1944-1945. Die ervaring was niet bijster positief. Elke familie heeft herinneringen aan de komst van het Rode Leger, en die reppen in principe over wreedheid. Maar de decennia na het communisme hebben die herinnering verpulverd.'
Een deel van de samenleving is daarbij geporteerd van 'sterk, autoritair bestuur', zegt Vasecka. 'Er zijn in dit land teveel autoritaire persoonlijkheden die de democratie, het parlement enzovoort afwijzen', aldus de commentator. 'Ze bewonderen niet alleen Poetin, ze voelen hetzelfde bij Viktor Orbán. Slowaken hadden altijd gemengde gevoelens over de Hongaren, maar plots steunen de nationalisten Orbán, en willen ze een soortgelijk regime.'
Slechts 22% van de Slowaken geeft volgens dentank BPI aan dat Slowakije tot het Westen behoort.
Dat complotten in Slowakije in vruchtbare aarde vallen, wijt hij aan het feit dat 'de meerderheid in dit land niet langer de traditionele media volgt, maar samenzweringsmedia via Facebook'.
Identiteit speelt hierbij ook een rol, zegt Vasecka. 'Als je Slowaken vraagt in welke wereld wij thuishoren, in het Oosten, Westen of ergens in het midden, kiezen de meesten voor het laatste. Niet meer dan 22% van de Slowaken stelt dat we tot het Westen behoren, en dat is toch bizar. In Polen, dat cultureel toch meer op het Oosten lijkt, zegt 50% dat Polen bij het Westen hoort.'
Wat verklaart het Slowaakse gevoel? 'Het zit heel diep. Twintig jaar geleden voerde de regering succesvol hervormingen door waardoor we tot de EU en de Navo konden toetreden. Maar de helft van de bevolking was altijd tegen. En Slowakije ontwikkelt zich nu langzaam maar zeker tot een land dat steeds eurosceptischer is.'
Juist maandag deden de Slowaakse premier Eduard Heger en president Caputova een poging om het tij te keren. 'Slowakije behoort tot het Westen - geografisch, mentaal en economisch. Daar moeten we duidelijk over zijn', zei Heger bij een evaluatie van het buitenlands beleid van Slowakije. Door zijn lidmaatschap van de EU en de NAVO plus het feit dat Slowakije onderdeel is van het Schengen-gebied, kunnen Slowaken zeggen dat ze 'tot de eliteclub van de meest ontwikkelde landen behoren', aldus Heger. President Caputova noemde het bij hetzelfde event 'cruciaal' dat Slowakije lidstaat van de Navo en EU is - 'de welvarendste en de veiligste club ter wereld'.
Peilingen wijzen uit dat er nog meer zendingsarbeid is te verrichten. Recente enquêtes geven de sociaaldemocratische Smer-SD van Robert Fico 19,3% van de stemmen. Hlas-SD, een afsplitsing van Smer-SD, koerst op 14,5%, en Progressief Slowakije op 11,4%. Olano, de anticorruptiepartij die in 2020 een kwart van de stemmen kreeg en de regering leidt, zou nu niet meer dan 8,5% scoren.
Analisten vrezen dat Slowakije onder Robert Fico rechtsstaatconflicten met de EU zou krijgen zoals buurland Hongarije dat met Brussel heeft. En hoe zou Slowakije zich dan gaan opstellen jegens de westelijke alliantie tegen Rusland, jegens Oekraïne en de vluchtelingen uit dat land? Fico heeft eerder 'Oekraïense fascisten' de schuld van de oorlog gegeven.
In Poprad blikt Jan Orlovsky van het Migratiebureau nog altijd met ver- en bewondering terug naar de periode na het uitbreken van de oorlog. De overheid had eerder de ambtelijke capaciteit om mensen in nood te helpen fors afgebouwd. Ineens kwamen er zestienduizend mensen per dag de grens over. Plotseling kreeg Slowakije 100.000 verzoeken om bescherming, in plaats van de gebruikelijke vierhonderd per jaar.
Mede dankzij hulporganisaties klaarde Slowakije de klus, zegt Orlovsky. Maar het verhaal is niet voorbij, weet hij ook. Alexandra Mruk van Caritas is zich daar ook zeer van bewust. 'Ik denk dat de meeste Oekraïners in Slowakije blijven. Ze hebben hier een nieuw leven opgebouwd. Ze hebben geen plaats meer om naar terug te keren.'
Werk is beschikbaar, maar taal en integratie zijn een probleem. En, een teer punt in het licht van de verkiezingen, de hulporganisaties moeten nu zoveel mensen bijstaan, dat de assistentie richting Slowaken erbij in dreigt te schieten, zegt Mruk. 'Voor hun hebben we nu meer steun van de overheid nodig.'
