Tot het laatste moment probeerden lokale politici en multinationals de Eindhovense High Tech Campus voor Nederland te behouden. Maar de ‘slimste vierkante kilometer’ van het land werd zonder kabinetsingreep verkocht aan de Singaporese staat. Een reconstructie.
John Jorritsma is ziedend. De burgemeester van Eindhoven heeft net van een ambtenaar van het ministerie van Economische Zaken en Klimaat (EZK) gehoord dat misschien wel het waardevolste stukje grond van zijn stad — de High Tech Campus — zo goed als zeker wordt verkocht aan een Singaporees staatsfonds. En hij weet tot dit moment, op 7 juli 2021, helemaal niets.
Het belang van de campus is niet direct zichtbaar. Aan weerszijden van een enorme vijver staan tussen aangeplante berken gebouwen in de vorm van schoenendozen, zoals bij een groots opgezet bedrijventerrein. Het zijn de namen op de gevels die tot de verbeelding spreken, zoals Intel, Huawei, NXP en ASML. Zij worden omringd door tientallen start-ups, laboratoria en kennisinstituten, zoals het Holst Centre voor sensortechnologie.
De campus vervult een sleutelrol in het regionale ecosysteem. Dagelijks worden er twee of meer patenten ontwikkeld. Dat is ook het buitenland niet ontgaan, Jorritsma leidt geregeld delegaties van over de hele wereld rond over wat hij het Silicon Valley van Europa noemt. Bondskanselier Angela Merkel kwam al eens kijken, vertegenwoordigers uit China zijn er bijna elk jaar.
Jorritsma vindt het daarom onbegrijpelijk dat hij tot dit moment is genegeerd. Niet alleen door de eigenaar van de campus, zakenman Marcel Boekhoorn. Maar ook door het ministerie, dat al in april op de hoogte is gebracht van de buitenlandse interesse. De burgemeester wordt nu pas gebeld, en niet eens door de minister of een topambtenaar.
Maar bovenal is Jorritsma boos dat het kabinet zich zo passief opstelt. Dat krijgt het ministerie te horen. ‘Dit heeft een hoop fuzz opgeleverd’, vat een Haagse ambtenaar het gesprek een dag later samen.
Jorritsma is niet graag afhankelijk van buitenlandse, commerciële partijen voor iets dat hij ziet als Nederlands publiek belang. De toekomst van de Nederlandse technologische innovatie en daarmee de toekomstige welvaart wordt volgens hem in buitenlandse handen gelegd. Kan de minister hier niets tegen doen? Is er geen wet die de overname kan verbieden? Kan het Rijk geen belang nemen in deze cruciale campus, net zoals bij luchtvaartmaatschappij KLM? Of een tegenbod faciliteren? Jorritsma bespeurt alleen maar onwil van de Haagse ambtenaren.
Dan moet hij de tegenstand zelf organiseren, denkt de VVD-burgemeester. Voor hem begint een race tegen de klok.
Jorritsma put vertrouwen uit het feit dat drie jaar eerder een vergelijkbare overnamepoging in de kiem is gesmoord. In september 2017 krijgt hij ook al eens een telefoontje. Weet de burgemeester over de mogelijke verkoop van de campus aan een Chinese partij? Navraag bij de campusdirectie leert hem dat er inderdaad iets speelt. Namen krijgt Jorritsma niet te horen, maar er loopt een boekenonderzoek en een overeenkomst lijkt niet ver weg.
De burgemeester weet genoeg, en zoekt contact met Philips-bestuursvoorzitter Frans van Houten. Philips heeft de campus, die voortkomt uit het beroemde Natuurkundig Laboratorium, zelf in 2012 verkocht aan Boekhoorn voor zo'n €425 mln. Maar het bedrijf huurt nog steeds de helft van het vastgoed, en is eigenaar van enkele belangrijke laboratoria.
Jorritsma en Van Houten komen er al snel achter dat het gaat om een door de Amerikaanse investeringsmaatschappij Oaktree geleid consortium, met de Chinese verzekeraar Ping An als belangrijkste financier. Van Houten is niet blij. Hij vreest dat de verkoop aan een Chinese partij niet goed zal vallen in de voor Philips cruciale Amerikaanse markt.
Sinds Donald Trump in januari 2017 president is en 'America First' propageert, zijn de verhoudingen tussen China en de VS ronduit gespannen. Ook in 2014 kwam Philips al eens in een Chinees-Amerikaanse storm terecht. Toen dacht het concern led-producent Lumileds te kunnen verkopen aan een Chinees fonds voor bijna $3 mrd, maar kreeg het geen toestemming van de Amerikaanse waakhond voor nationale veiligheid CFIUS. Een reden werd niet gegeven. Van Houten heeft nu geen behoefte aan nieuw gedoe.
Ook topbestuurders Peter Wennink van ASML en Guido Dierick van NXP zijn ongerust na het belletje van Jorritsma. Zij maken zich zorgen over de ICT-beveiliging op de campus. Veiligheidsdiensten, ook de Nederlandse, waarschuwen dan al enige jaren voor bedrijfsspionage vanuit China. ASML heeft op dat moment pakweg duizend onderzoekers op de campus rondlopen voor onderzoek naar chiptechnologie. Als Jorritsma zich hardop afvraagt of 'de AIVD en de MIVD hier niet naar moeten kijken', knikt Wennink instemmend.
De Eindhovense PvdA-wethouder Staf Depla, die op dat moment verantwoordelijk is voor de campus, schakelt zijn vriend en minister van financiën Jeroen Dijsselbloem in. 'Dit lijkt mij ongewenst', schrijft Dijsselbloem aan premier Rutte. 'Graag je aandacht.' Tot actie van de premier komt het niet. Op Economische Zaken is de campus die maand geen onderwerp van discussie. Het zijn de nadagen van het kabinet Rutte II. Op 26 oktober geeft Dijsselbloem het stokje door aan zijn opvolger Wopke Hoekstra.
Wel nodigt Philips eigenaar Marcel Boekhoorn uit voor een onderhoud op het hoofdkantoor in Amsterdam. Om acht uur in de ochtend zit de zakenman in een anoniem vergaderzaaltje op de vijftiende verdieping van de Amsterdamse Breitnertoren tegenover Van Houten. Die uit zijn ongenoegen over de gang van zaken en laat duidelijk weten dat hij niet wil dat de deal doorgaat, ook al heeft hij geen vetorecht.
Boekhoorn sputtert tegen. Hij kan niet zomaar stoppen met een potentieel lucratief verkoopproces. Maar Van Houten is wel veruit zijn belangrijkste huurder. De ceo doet een voorstel. Als Philips nou eens tussentijds de huurovereenkomst voor drie grote hoofdgebouwen met tien jaar verlengt tot 2032? Dat moet de banken toch vertrouwen geven als Boekhoorn de lening voor de aankoop van de campus wil herfinancieren
Voor Boekhoorn is de boodschap duidelijk. De geesten zijn nog niet rijp voor een verkoop. Philips bedingt ook dat het een volgende keer tijdig wordt geraadpleegd als Boekhoorn weer van plan is de campus van de hand te doen. Een consultatierecht wordt schriftelijk vastgelegd.
De rust keert terug, maar niet voor lang.
'Gaat zeker reuring opleveren', mailt een ambtenaar in de avond van 21 april 2021 aan zijn collega's op het ministerie van EZK. Zijn mail gaat over het vertrouwelijke bericht dat is binnengekomen op het Haagse departement: campusdirecteur Jan Willem Neggers is in gesprek over een verkoop.
Neggers is partner bij het investeringsvehikel Ramphastos van Marcel Boekhoorn en sinds eind 2018 verantwoordelijk voor de campus. Hij weet dat Boekhoorn geen zin heeft er nog meer geld te steken. De miljardair heeft wat financiële tegenvallers moeten slikken, waaronder een mislukt avontuur met warenhuisketen Hema. Dat kocht hij met veel bombarie in 2018, maar hij moest het bijna twee jaar later alweer verkopen aan schuldeisers. Daarnaast heeft de 62-jarige Boekhoorn geen familie-opvolgers en wil hij zo langzamerhand zijn portefeuille met bedrijven afbouwen.
Gelukkig kent Neggers een partij die wél geld in de campus wil steken. Het is een oude bekende met wie hij eerder zaken heeft gedaan: Oaktree. De Amerikaanse vermogensbeheerder gaat een Europees campusfonds vormen met geld van het Singaporees staatsfonds GIC. De High Tech Campus moet de eerste aankoop worden, en Neggers is welkom in het team dat het gaat leiden.
Boekhoorn ziet het wel zitten. Maar hij heeft zijn lesje geleerd. In april klopt Neggers aan bij Philips en niet veel later bij het ministerie van Economische Zaken.
Op het ministerie worden alle zeilen bijgezet. In grote haast wordt een speciaal ambtenarenteam samengesteld. Het onderzoek naar de overname krijgt de codenaam Project Panda mee. Dat is een knipoog naar Boekhoorn, die in 2017 de reuzenpanda's Wu Wen en Xing Yan vanuit China naar zijn Ouwehands Dierenpark haalt.
Wat kan en wil Team Panda doen? Ze verkennen samen de mogelijkheden. Mogelijk valt de verkoop onder een nieuwe Wet Veiligheidstoets investeringen, fusies en overnames (Vifo) die nog moet worden goedgekeurd door de Tweede Kamer. Deze overname is mogelijk gevoelig voor hacks of spionage, want in de laboratoria wordt gewerkt met sensitieve technologie, zoals kunstmatige intelligentie.
Maar eind april 2021 weten de ambtenaren dat het 'blokkeren' van de verkoop er waarschijnlijk niet in zit. 'Op basis van de thans beschikbare - doch beperkte - informatie, is het de verwachting dat het risico voor de nationale veiligheid klein is', luidt een eerste inventarisatie. Ingrijpen kan dus waarschijnlijk niet, 'zelfs als dat politiek-bestuurlijk wenselijk zou worden geacht'.
Er is wél een andere optie om de verkoop te 'voorkomen', zo concludeert Team Panda. Het ministerie kán een concurrerend bod mogelijk maken of zelf doen en daarmee 'de control (sic) verwerven', zo schetsen de ambtenaren. Dat kost geld en steun van 'relevante overheden', maar is niet onmogelijk.
Vreemd is die gedachte niet meer. Enkele jaren eerder heeft het kabinet zich voor miljarden ingekocht als aandeelhouder bij luchtvaartmaatschappij Air France-KLM. De reden: het bedrijf is te belangrijk voor de Nederlandse economie.
Toch ontraden de ambtenaren zo'n 'staatsdeelneming' in een nota aan minister Bas van 't Wout (VVD) en staatssecretaris Mona Keijzer (CDA). Hoewel ambtenaren in hun nota stellen dat de campus een 'cruciaal ecosysteem voor de innovatie- en ontwikkelingskracht van de Nederlandse economie' is, komen ze tot de conclusie dat de overheid niet kán ingrijpen via een wet.
Dat komt omdat kopers na een eerste onderzoek 'niet controversieel' zijn. GIC is weliswaar gelieerd aan de overheid maar 'dat is onvoldoende voor risico's voor de nationale veiligheid'. Ook blijken bijvoorbeeld veel laboratoria niet in handen van verkoper Boekhoorn. Die zijn eigendom van Philips en vallen buiten de verkoop. Minister Van 't Wout trekt in de kantlijn van de nota zijn conclusie: 'Belangrijk: we hebben geen wettelijk kader als dit niet deugt, begrijp ik?'
Niet iedereen in het Panda-team is even gelukkig met deze formalistische opstelling richting de bewindspersonen. 'Wat vinden wij zélf van deze verkoop?', mailt een ambtenaar aan de collega's. Zijn er niet 'een aantal softe opties die we zouden willen verkennen (NL investeerder?)'.
Die opmerking blijft onbeantwoord.
Wel is er eind mei overleg met Philips, de belangrijkste huurder op de campus. Bestuurder Hans de Jong van Philips Nederland laat namens het concern weten geen problemen te hebben met kopers Oaktree en GIC. Maar Philips voelt als founding father met oog voor het belang van campussen voor de Nederlandse economie, wel een verantwoordelijkheid om naar een oranje alternatief te kijken. Om die reden heeft het vastgoedteam de mogelijkheden verkend. Het Panda-team hoort dat Philips €250 mln heeft losgepeuterd bij één private partij en nog eens €50 mln bij enkele Nederlandse pensioenfondsen.
Toch gaat een tegenbod waarschijnlijk niet lukken, vreest De Jong. Er is te weinig tijd. Oaktree en Boekhoorn verwachten het boekenonderzoek namelijk voor de zomer af te ronden.
Na het gesprek met Philips krijgt staatssecretaris Mona Keijzer op 7 juni een nota van haar ambtenaren dat er geen directe noodzaak is voor Nederland om in te grijpen. Maar in het document wordt ook geconcludeerd dat 'vastgoed niet helemaal zonder risico is en dus onze aandacht behoeft'. Het advies aan de staatssecretaris luidt dan ook: organiseer een 'hoogambtelijk gesprek' met de kopers om het belang van de campus voor Nederland over te brengen.
Drie andere mogelijkheden worden door de ambtelijke top 'ontraden'. Dat woord is voor de duidelijkheid onderstreept in de notitie. Zo wordt het afgeraden om de nieuwe wettelijke investeringstoets op te rekken zodat vastgoed, en dus campussen, er wél onder vallen. Dat zou de nieuwe wet te omvangrijk maken. Ook het zoeken van een 'alternatief consortium' is niet zinvol. Philips heeft al onderzoek gedaan naar de market appetite en die blijkt 'beperkt'.
Er is nog een derde optie: de bewindsvrouw kan in een interview verklaren dat Nederlandse techcampussen zoals die in Eindhoven in Nederlandse handen moeten blijven. Maar dat kan negatief uitpakken op het investeringsklimaat in Nederland. Niet doen dus. Keijzer gaat akkoord.
De verkoop lijkt dus door te kunnen gaan. Tot ambtenaren op 7 juli de Eindhovense burgemeester Jorritsma informeren.
De boze burgemeester is niet van plan zomaar op te geven. Hij belt met minister-president Mark Rutte en dringt aan op een videogesprek met het ministerie, grote huurders ASML, Philips en Neggers van de High Tech Campus. Daarin uit hij zijn zorgen over de verkoop.
'Slotsom van het overleg is dat wij - in goed overleg met de eigenaar en onze regionale stakeholders - de aankomende tijd de mogelijkheden verkennen om Nederlandse financiers bereid te vinden te investeren in de campus en zo deze 'kroonjuweel' voor Nederland te behouden', schrijft Jorritsma een dag later in een aangetekende brief van vier kantjes naar minister Stef Blok (VVD). Die is eind mei de overspannen Van 't Wout opgevolgd. Jorritsma schrijft deze brief ook als voorzitter van de Stichting Brainport, een samenwerkingsverband met bedrijven als ASML en Philips.
'De tijd is er nadrukkelijk nog', schrijft Jorritsma aan Blok over het regelen van een tegenbod. 'Wij rekenen daarbij op uw betrokkenheid.'
Op die betrokkenheid hoeft Jorritsma echter niet te rekenen, vertelt Blok hem een week later in een telefoongesprek. Daarin legt hij nog eens haarfijn uit wat zijn partijgenoot al weet: de verkoop is géén risico voor de nationale veiligheid en de overheid gaat zich daar dus niet in mengen. Bij zijn ambtenaren vraagt Blok wel nog om meer duidelijkheid over de risico's van de ICT-infrastructuur op de Eindhovense campus.
Jorritsma laat het er niet bij zitten. Hij belt zelf half augustus met Corien Wortmann-Kool, bestuursvoorzitter van het ABP, het grootste pensioenfonds van Nederland. Zij heeft interesse en wil een beleggingsteam inschakelen. Maar daar blijft het bij. Het is Boekhoorn die Jorritsma diezelfde zomermaand belt om te zeggen dat hij heeft besloten te verkopen aan Oaktree/GIC. 'Sorry John', zijn diens laatste woorden.
Deze reconstructie is gebaseerd op 364 documenten die zijn vrijgegeven na een beroep op de Wet Openbaarheid van Bestuur en gesprekken met ten minste twintig bronnen die direct of indirect betrokken waren bij de verkoop van de High Tech Campus in Eindhoven.
Een woordvoerder van het ministerie van EZK laat weten dat de overheid steeds ‘een maatwerkafweging’ maakt over het ‘participeren in bedrijven’.
Volgens de woordvoerder heeft de overheid ‘de afweging gemaakt dat de verkoop van het vastgoedbeheer geen aanleiding biedt om hier publiek geld in te investeren. De hoogwaardige technologie op de campus zit immers bij de huurders en niet in de stenen. De rol van de overheid ligt dan ook bij het creëren van de juiste randvoorwaarden voor het aantrekken en laten ontstaan van bedrijven die dergelijke technologie ontwikkelen.'
