Ze kwam als grote onbekende, maar manifesteerde zich al snel als de meest ambitieuze commissaris die een Nederlandse bank ooit had. Bikkelhard was Olga Zoutendijk ook: ze velde topman Gerrit Zalm. Tot ze haar hand overspeelde. Reconstructie van een jarenlange machtsstrijd bij ABN Amro.
De vraag wordt op gedecideerde toon gesteld: ‘Wat moeten we met Gerrit?’ De commissarissen van ABN Amro kijken opzij in de vergaderzaal op de 22e verdieping van het hoofdkantoor van de bank aan de Zuidas. Het nieuwste lid van het toezichtscollege Olga Zoutendijk, nog geen jaar erbij, wil weten wie topman Gerrit Zalm vervangt als hij onverhoopt uitvalt.
Het lijkt een normale vraag. Oud-minister Zalm is niet meer de jongste, een stevige roker die van een borreltje houdt, en ABN Amro bereidt zich voor op een beursgang. Het is voorjaar 2015, topdrukte op de bank en eerder is ook al sleutelbestuurder Wietze Reehoorn drie maanden uitgevallen. Een hernia. De risicomanager moest liggend vervoerd worden naar bijeenkomsten.
Toch kijkt een aantal commissarissen verstoord, geïrriteerd door de toon waarop Zoutendijk haar vraag stelt. Die is wel heel direct, op het botte af. En de bank heeft met Johan van Hall toch al een competente vice-voorzitter van de raad van bestuur? Volgens een collega-commissaris helpt het bepaald niet dat Zoutendijk - die tegenover het FD ontkent dat ze de vraag überhaupt heeft gesteld - aangeeft zelf wel in te willen springen in geval van nood.
Rvc-voorzitter Rik Baron van Slingelandt knikt Zoutendijk echter vriendelijk toe. Hij is blij met een collega-bankier in een college dat verder bestaat uit ervaren bestuurders als Peter Wakkie (Ahold), Marjan Oudeman (AkzoNobel), Hans de Haan (EY), Bert Meerstadt (NS) en Annemieke Roobeek (Nyenrode). En om eerlijk te zijn vindt hij haar directe aanpak ook wel verfrissend. Zelf heeft de diplomatieke 70-jarige voormalige Rabo-bestuurder daar het karakter en de energie niet voor.
Olga Zoutendijk
ABN Amro
Gerrit Zalm
ex-ABN Amro
Chris Vogelzang
ex-ABN Amro
Michael Enthoven
NLFI
Kees van Dijkhuizen
ABN Amro
Rik van Slingelandt
ex-ABN Amro
Wietze Reehoorn
ex-ABN Amro
Jan Sijbrand
DNB
Helmer Vossers
Ministerie van Financiën
Jeroen Dijsselbloem
ex-minister van Financiën
Een besluit wordt die vergadering niet genomen, maar Olga Louise Zoutendijk (1961) heeft zichzelf op de kaart gezet. In het voorjaar van 2014 is ze als grote onbekende gepresenteerd als commissaris bij ABN Amro. Ze is dan al zo’n vijftien jaar weg uit Nederland. De dochter van VVD-senator en oud-Delta Lloyd-bestuurder Guus Zoutendijk heeft in de jaren tachtig en negentig bij ABN Amro gewerkt, maar veel verder dan een post in New York, een korte periode als souschef in Australië en landenbaas van Portugal reikt haar carrière er niet.
Ongelukkig over haar perspectief bij ABN Amro vertrekt ze enkele jaren later bij de bank. Zij gaat naar Azië om daar haar geluk te beproeven. Bij de lokale Australische bank Westpac en bij de Britse Azië-bank Standard Chartered bereikt ze de subtop.
Ook ABN Amro kent in die periode een wisselvallig bestaan. Terwijl Zoutendijk probeert op te klimmen in de rangen bij Standard Chartered, wordt ABN Amro eerst eind 2007 door een consortium opgekocht en opgeknipt en vervolgens een jaar later gered door de Nederlandse Staat. Vanaf het voorjaar van 2009 moet Gerrit Zalm als bestuursvoorzitter met zijn zes medebestuurders weer een solide bank bouwen van de Nederlandse resten van ABN Amro en Fortis Bank Nederland.
De bank en zijn onwennige eigenaar de Nederlandse Staat willen afrekenen met het verleden. Dat betekent dat er in de top en de raad van commissarissen geen plek meer is voor de krijtstreepbankiers uit De Prooi, het boek van Jeroen Smit over de hoogdravende ambities van de bank onder leiding van Rijkman Groenink. Dat blijkt nog best lastig in een land waar bijna elke bankier met enige kennis en kunde een verleden heeft bij ABN Amro. Managers komen dus van buiten of uit het lagere kader.
Het opent ook de deur voor Olga Zoutendijk.
Als er een plek vrij komt in de raad van commissarissen doordat oud ING-bankier Hessel Lindenbergh met pensioen gaat, dringt baron Van Slingelandt aan op een vervanger met bankiersprofiel. Hij weet van de voorkeur van aandeelhouder Jeroen Dijsselbloem voor vrouwen in de top. Maar de combinatie vrouw, bankiersachtergrond en internationale ervaring is zeldzaam. De mogelijkheden worden nog verder ingeperkt als Den Haag een veto uitspreekt over bankiers uit het recente ABN Amro-verleden. Dat maakt de spoeling heel erg dun voor de recruiters van Russel Reynolds.
Als Zoutendijk in 2013 wordt benaderd, zit ze werkloos thuis, in Sydney. Zoutendijk is in 2011 vertrokken bij Standard Chartered als lid van het mondiale team wholesale banking, het bedrijfsonderdeel dat ondernemingen adviseert. Gedwongen, zo wordt gefluisterd, maar een woordvoerder van Standard Chartered kan of wil niet bevestigen of zij een vertrekvergoeding heeft ontvangen.
Het is voormalig ABN Amro-topman Jan Kalff die een goed woordje voor Zoutendijk doet bij de sollicitatiecommissie en bij NLFI-voorman Michael Enthoven. NL Financial Investments is in 2011 speciaal opgericht voor het beheer van aandelen van genationaliseerde ondernemingen in Nederland. Zoutendijk zat in de jaren tachtig in het buitenland-klasje van Kalff, toen er nog nauwelijks vrouwen voor een expat-baan opteerden. Ze was hem destijds opgevallen als een gedreven vrouw in een door mannen gedomineerde wereld. ‘Ze heeft de drang om bestuursvoorzitter te worden, ik noem dat een gezonde ambitie’, zegt Kalff over haar.
De woorden van de nog altijd zeer gerespecteerde Kalff missen hun uitwerking niet. Zoutendijk wordt in de zomer van 2014 commissaris bij ABN Amro – haar eerste commissariaat - en moet de bank samen met haar collega’s klaarstomen voor een beursgang. Daarna gaat het snel. Als Peter Wakkie in maart 2015 na een ruzie met de overheid over het beloningsbeleid opstapt, is de post van vicevoorzitter vacant. Een belangrijke post. Het is de vertrouwenspersoon voor de hele raad en sparringpartner voor de voorzitter. Vaak is het de plaats voor iemand die lang meeloopt en geen ambitie heeft de baas te worden. Maar kan ook een opstapje zijn naar meer.
Van Slingelandt kiest aanvankelijk voor accountant De Haan, maar een half jaar later is het toch Zoutendijk. Hij wil een signaal afgeven dat overheidsbank ABN Amro eerst en vooral een echte bank is en met de beursgang in zicht in normaal vaarwater komt. Hij vindt De Nederlandsche Bank aan zijn zijde. Diversiteit qua achtergrond is goed, maar vakkennis is onontbeerlijk, vindt ook de toezichthouder. Zeker als de topman geen bankier is zoals bij ABN Amro.
Niet iedere commissaris en bestuurder binnen ABN Amro is gelukkig met de keuze. Gerrit Zalm is zelfs uitgesproken tegen. De viervoudig oud-minister van Financiën stelt Zoutendijks scherpe opvattingen niet op prijs. Zeker niet als ze hem of zijn team op de korrel neemt.
Dat Zoutendijk kennis en ervaring heeft in de bancaire sector staat buiten kijf. Het is de combinatie van haar Angelsaksische ‘opvoeding’ waarin commissarissen een dominante rol spelen en haar karakter die zorgen baart. ‘Ze heeft een aanpak die veel mensen als agressief ervaren', vertelt een direct betrokkene. 'Ze is heel stellig in haar opvattingen en heeft overal een mening over. Ze kan slecht tegen kritiek of tegenspraak.'
Schutspatroon Jan Kalff is verrast. Iemand die zo lang is weggeweest uit Nederland, hier vrijwel niemand kent en nauwelijks ervaring heeft als commissaris al na minder dan een jaar vicevoorzitter maken, is op z’n zachtst gezegd ‘opmerkelijk’.
Bestuur en commissarissen werken intussen onverdroten aan het belangrijke examen van de beursgang. Het is een intensieve periode, waarin commissarissen zo’n vijftig keer bijeenkomen en nauw samenwerken met het bestuur. In november 2015 is de beursnotering een feit. De bank heeft een grote stap gezet in het worden van een gewone bank.
Diezelfde novembermaand heeft Zoutendijk ook een eerste kennismakingsgesprek op het ministerie van Financiën. NLFI-voorman Michael Enthoven is onder de indruk van haar bijdrage als commissaris en samen met Van Slingelandt wil hij haar als de nieuwe voorzitter van de rvc.
Zoutendijk ontmoet die dag de ervaren topambtenaar Wouter Raab. Hij was betrokken bij de nationalisatie van ABN Amro en SNS Reaal. Raab is enthousiast over Zoutendijk. Tenminste niet iemand die deemoedig zegt het een eer te vinden bij De Bank te mogen werken, maar meent dat het kussen er eens flink moet worden opgeschud. Dat vinden ze bij Financiën ook.
Zalm heeft een aanzet gegeven, maar Raab is ervan overtuigd dat de ABN Amro-cultuur niet voldoende is gewijzigd. Dat Zoutendijk geen bestuurservaring op het hoogste niveau en nauwelijks ervaring met de Nederlandse regels rond het commissariaat heeft, wuift hij weg. Raab regelt een gesprek met minister Jeroen Dijsselbloem. Ook die is enthousiast. Een vrouw als boegbeeld van de overheidsbank. En de ECB/DNB ziet het wel zitten met iemand die de raad van bestuur gaat ‘challengen’ en het werk zichtbaar niet als een bijbaan opvat. Dat past ook in hun visie op de rol van de moderne commissaris.
In mei neemt Zoutendijk het stokje over van Van Slingelandt. Die denkt de zaak goed te hebben achtergelaten. Met Zalm heeft hij in een herenakkoord afgesproken dat die zijn termijn tot medio 2018 niet vol maakt - al mag Zalm zelf het moment bepalen, want dat heeft de vaak ongrijpbare oud-bewindsman wel bedongen. Chris Vogelzang is de beoogd opvolger. De overige bestuursleden zijn het daarmee eens.
Een aantal bestuurders had nog bij Van Slingelandt aangedrongen om wat langer te blijven, om de continuïteit te borgen. De raad van commissarissen is namelijk in korte tijd vrijwel compleet ververst, met advocaat Frederique Leeflang (Boekel), Tjalling Tiemstra (ex-Hagemeyer) en Jurgen Stegman (ex-Robeco). Zoutendijk behoort met twee dienstjaren plots tot de langstzittende commissarissen. ‘Dat is niet hoe je het wilt. Ik begreep ook niet dat DNB hier niet scherp op acteerde’, zegt een betrokkene. Maar Van Slingelandt wil niet meer, hij tobt met zijn gezondheid en is fysiek op.
De raad van bestuur ontdekt al snel dat de nieuwe groep toezichthouders onder leiding van Zoutendijk geheel anders in de wedstrijd zit. Deze commissarissen voelen weinig respect voor al het werk dat het bestuur de afgelopen jaren heeft verricht en steken dat ook niet onder stoelen of banken. De bank heeft in de ogen van commissarissen stilgestaan en de achterstand op de wel innovatieve rivaal ING is onaanvaardbaar groot. Het zorgt voor een kloof tussen de twee gremia.
‘Olga’, zoals ze al snel op alle niveaus wordt genoemd, laat er na haar benoeming geen gras over groeien om haar stempel te drukken. In een serie ‘townhall meetings’ geeft ze haar visie op de bank en zijn leiderschap, en die is niet mals. ABN Amro is te traag, er is de afgelopen jaren veel te weinig gebeurd.
Ze kan haar minachting voor de raad van bestuur niet onderdrukken. Vooral Gerrit Zalm en de voor risico en strategie verantwoordelijke Wietze Reehoorn zijn het mikpunt. Voor Zoutendijk staan zij symbool voor wat er mis is met de bank: zelfgenoegzaam, traag en niet in voor verandering. Niet alleen in de raad van commissarissen, maar ook in contacten met medewerkers en zelfs buiten de bank spreekt ze met dedain over hen, zo vertellen meerdere betrokkenen.
De verhoudingen tussen topman Zalm en de voorzitter van de raad van commissarissen raken in korte tijd totaal verstoord. Zoutendijk kan geen enkel respect opbrengen voor iemand die in haar ogen een ambtenaar uit Den Haag is, die de bank leidt als een ministerie, risico’s uit de weg gaat, op de rem staat bij haar wens met de bedrijvenbank internationaal aan de weg te timmeren. Zalm negeert haar volkomen, zoals hij gewend is te doen met mensen die hij niet ziet zitten.
Het is ook een kwestie van karakter. Zalm kan niet goed tegen directe confrontaties en probeert spanningen met een grap uit de lucht te halen. Zoutendijk is juist van de frontale confrontatie.
Decorum acht ze in tegenstelling tot Zalm erg belangrijk. Ze profileert zich graag op plekken als het World Economic Forum in Davos en de jaarlijkse IMF-bijeenkomst in New York als de chairman van de bank en geeft bij de laatste naar verluidt zelfs presentaties over de strategie. Bij galadiners laat ze haar secretaresse vooraf checken naast wie ze komt te zitten. Als de tafelschikking haar niet bevalt, laat ze afzeggen. En als er bij de kunstbeurs Tefaf in de ABN Amro-corner geen champagne maar enkel rode en witte wijn staat, krijgt de cateraar de wind van voren.
De aanpak van Zoutendijk leidt binnen de bank niet alleen tot weerstand, het levert haar her en der ook medestanders op. Bij de zakenbank zien ze eindelijk iemand in de top die wel warm voorstander is van internationale expansie. Ze krijgen meer budget en mankracht en mogen opeens uitbreiden, bijvoorbeeld in Azië en in de markt voor risicovolle bedrijfsleningen. Ook op de afdeling human resources heeft Zoutendijk fans. Ze heeft oog voor diversiteit en zorgt ervoor dat ABN Amro veel minder dan vroeger een bastion is waar witte mannelijke vijftigers de dienst uit maken.
Zalm heeft echter grote moeite met de felle manier van optreden van Zoutendijk. Het zijn volgens ingewijden weinig verheffende taferelen waarin zij haar minachting voor de oud-bewindsman niet onder stoelen of banken steekt. Dat doet ze ook face to face. ‘Wat heb je nou echt bereikt?' bijt ze hem op een bepaald moment toe.
Zalm, gevoelig voor een harmonische sfeer, rookt nog meer dan anders. De oud-minister van Financiën, gewend aan discretie en goede manieren, lijdt zichtbaar onder haar. ‘Het was oorlog tussen die twee, maar ook tussen haar en de rest van het bestuur’, zal financieel bestuurder Kees van Dijkhuizen later tegen een bevriende bankier zeggen. Hij is zelf vier jaar later tot het bestuur toegetreden en kan zich als financiële man aan het strijdgewoel onttrekken.
De samenwerking is in die maanden zo slecht dat de interne auditor er in zijn rapport over risico’s in de onderneming eind 2016 apart melding van maakt. Het wantrouwen tussen de gremia is schadelijk voor de bank en ondermijnt de effectiviteit.
De interne auditor vindt dat de president-commissaris zich meer moet gedragen zoals een toezichthouder bij een two tier board past, op gepaste afstand van de dagelijkse gang van zaken. Er is geen beursgang of crisis die zoveel interventies rechtvaardigen. De notitie leidt tot een stevig gesprek tussen het hoofd van de Interne Auditdienst, John Bendermacher, en Zoutendijk.
Dat de sfeer tussen Zalm en Zoutendijk om te snijden is, wordt de aandeelhouder in Den Haag ook duidelijk. Enkele weken in functie laat Zoutendijk topambtenaar Gita Salden, de rechterhand op Financiën van Jeroen Dijsselbloem, weten dat ze klaar is met de ex-VVD-vicepremier en wil dat hij zo snel mogelijk vertrekt. Het ministerie heeft geen weet van het herenakkoord tussen Van Slingelandt en Zalm.
Salden trekt aan de bel bij Helmer Vossers, die dan net een paar maanden directeur financieringen is op Financiën als opvolger van Wouter Raab. Samen met Enthoven van NLFI wordt met Zoutendijk gesproken over het waarom. Het wordt Financiën al snel duidelijk dat het Zoutendijk menens is: Zalm moet zo snel mogelijk weg. In het belang van de bank, stelt Zoutendijk. De aandeelhouder is niet blij. De handtekeningen onder de beursgang zijn nog nauwelijks droog. Daarmee gaven alle betrokkenen aan dat er een solide bank is. Dus wat voor signaal is dit nu? Tegelijkertijd zitten Zalm en zijn team met uitzondering van de later ingestroomde Van Dijkhuizen er al weer bijna acht jaar. Verversing is ook goed.
De topambtenaren kennen ook hun beperking. Financiën mag dan wel gaan over de benoeming, het ontslag is toch eerst en vooral een zaak voor commissarissen. Vossers dringt er op aan dat het afscheid netjes gebeurt. Want dat verdient ‘Gerrit’ met zijn staat van dienst.
Op het hoofdkantoor van ABN Amro aan het Gustav Mahler-plein pakken de commissarissen door. Zalm en zijn bestuur zijn bezig met het opfrissen van de strategie onder de naam Connect 2020. Een onderdeel is de inkrimping van de raad van bestuur van zeven naar zes mensen en het vernieuwen van de top 100, het hoogste echelon ABN Amro-medewerkers onder de raad van bestuur. Een aantal bestuurders zou al afscheid nemen: Zalm, Caroline Princen en Johan van Hall. Maar anderen zoals Vogelzang, Joop Wijn en Reehoorn willen graag door.
Zoutendijk neemt de regie over. De strategiediscussies worden stopgezet, want het moet allemaal anders. Ook het debat over een verkleining van de raad van bestuur ligt stil. Wel wordt de bemensing van de bank onder de loep genomen. Bij wijze van vlootschouw laten commissarissen de hele top 100 testen door Spencer Stuart.
Een driekoppige sollicitatiecommissie met Zoutendijk, organisatieadviseur en hoogleraar Steven ten Have (die in 2012 als voorzitter van de raad van commissarissen van Ajax het onderspit delfde tegen Johan Cruijff) en Frederique Leeflang diskwalificeert vervolgens in augustus beoogd opvolger Vogelzang. Zijn divisie voor consumenten heeft onder zijn leiding veel te veel op de lauweren gerust, vinden ze. De andere kroonprins Joop Wijn, oud-staatssecretaris van Financiën, wacht op een signaal om in te springen. Dat komt er niet.
Wat er wel komt, zijn vermoedens dat Zoutendijk zelf uit is op de baan van Zalm. Ambitieus is zij. En haar optreden – ‘een ceo gelijk’, zegt een insider - versterkt de speculatie. Haar bemoeienis gaat veel verder dan wat ze bij de bank gewend zijn van een president-commissaris van een 'two tier board'. Niet alleen de strategie en bemensing van de bank gaan haar aan, ook het sponsorbeleid is Chefsache. Ze stapt ook op iedereen in de bank af om duidelijk te maken hoe ze het wil hebben, terwijl die rol is voorbehouden aan de ceo.
Maar het is vooral haar leiderschapsstijl die voor onrust zorgt in de bank. Concept-notulen of notities worden vol met correcties, doorhalingen en wijzigingen teruggestuurd. 'Ze behandelt ons als kleuters’, zal een ervaren A-directeur zeggen. Niemand ziet uit naar een gesprek met haar. ‘Ze is heel fel. Snoert je de mond als iets haar niet zint. Zegt dan: “Je luistert niet.” En ze duldt geen tegenspraak.’ Het komt dicht bij de in de VS gebruikelijke ‘slash & burn’-aanpak.
In september, bij een van de diners die Deutsche Bank organiseert voor het afscheid van landenmanager Maarten van Berckel, baart Zoutendijk aan haar tafel opzien door te verklaren dat ‘ze niet naar Nederland is gekomen om commissaris te zijn'. 'Daar ben ik veel te jong voor.’ Haar uitspraken zijn bij de borrel het gesprek van de avond. Onder commissarissen van andere banken gaat daarna al snel de grap rond dat ze ‘het telefoontje uit Nederland verkeerd heeft begrepen. Ze dacht te zijn gebeld voor het ceo-schap.’
Diezelfde maand, op 13 september, publiceert ABN Amro een kort en opvallend zakelijk persbericht. Gerrit Zalm zal eerder vertrekken dan zijn termijn van mei 2018. Er is nog geen opvolger. De procedure is in gang gezet. Wat opvalt is dat de gebruikelijke dankbetuiging in de vorm van een citaat van de president-commissaris ontbreekt.
In Den Haag worden de wenkbrauwen gefronst. Grootaandeelhouder Financiën staat voor een voldongen feit, maar vraagt zich af of Zoutendijk zich wel aan de afspraak houdt om op een nette manier afscheid van Zalm te nemen. Op zijn afscheidsreceptie in januari 2017 had hij haar liever niet gezien, maar ze houdt een kort welkomstwoord. Kees van Dijkhuizen is de keynote-spreker. De rumoerige opvolgingsepisode leidt er wel toe dat vice-voorzitter Steven ten Have het opvolgingsproces met het ministerie van Financiën moet evalueren.
Binnen de bank neemt het complotdenken in september 2016 toe: Zoutendijk is bezig zichzelf te lanceren, denkt men zeker te weten. Zalm moest eerder weg. Er is geen geschikte interne opvolger voorhanden, want Vogelzang en Wijn zijn gediskwalificeerd. In die opvolgingscrisis zullen haar collega-commissarissen een beroep op Zoutendijk doen.
Ook in de media wordt dan al druk gespeculeerd over haar als opvolger voor Zalm. De afdeling woordvoering dringt er om die reden bij haar op aan die verhalen te ontzenuwen met een persbericht. Dat weigert ze, meerdere malen.
Zoutendijk gaat pas om als ze begin oktober naar Den Haag wordt geroepen. In het bijzijn van Enthoven van NLFI en topambtenaar Vossers maakt minister Dijsselbloem haar duidelijk dat het uitgesloten is dat zij Zalm opvolgt. ‘Jouw belangrijkste taak is een ordentelijk opvolgingsproces te leiden.’
Later die maand meldt Zoutendijk de bankmedewerkers in een interne mededeling geen kandidaat te zijn voor de opvolging.
Het is voor alle betrokkenen duidelijk dat ABN Amro snel een ‘safe pair of hands’ nodig heeft aan het stuur. Dat wordt op 8 november 2016 financieel directeur Kees van Dijkhuizen. De voormalige topambtenaar op Financiën en oud-bestuurder van NIBC Bank heeft een goede naam in Den Haag. De eeuwige tweede man Van Dijkhuizen ziet het wel zitten om zijn carrière als ceo te besluiten, ook al omdat hij niet wil dat iemand van buiten wordt benoemd.
De strategiediscussies zijn dan al weer even hervat. Op de agenda komt opnieuw de topstructuur. Van Dijkhuizen wil in navolging van andere banken zoals ING een raad van bestuur van drie mensen, die worden ondersteund door een groter uitvoerend comité van vooral operationele directeuren (Exco). Die kunnen zich volledig richten op de klanten. Even ligt ook het Angelsaksische ongedeeld bestuur van uitvoerende en toezichthoudende bestuurders op tafel. Daarin hebben commissarissen en vooral de president-commissaris heel veel macht. Maar dat idee krijgt nooit een officiële status.
Het zijn taaie gesprekken over verantwoordelijkheden, bevoegdheden en wie nu wel of niet statutair is. De emoties lopen hoog op bij het vraagstuk: wie heeft het voor het zeggen als het Exco het niet eens is met het bestuur? De commissarissen willen het laatste woord. Maar dat zou Van Dijkhuizen en zijn bestuur (Johan van Hall, Wietze Reehoorn) in de praktijk vleugellam maken.
Van Dijkhuizen en - vooral - Reehoorn verzetten zich met kracht. Met een ‘rol-onvaste’ raad van commissarissen is dit idee in de ogen van de risk-officer ondermijnend voor de positie van de raad van bestuur.
Uiteindelijk binden de commissarissen eind januari 2017 in. Als tussenoplossing krijgen zij het informatierecht, zodat ze kunnen zien of de nieuwe structuur functioneert. Ook wordt afgesproken de topstructuur na een jaar te evalueren. Misschien is een one tier-board toch beter, denken de commissarissen Zoutendijk, Leeflang en Tiemstra. Dat kan dan worden ingebracht bij de evaluatie begin 2018.
Het bestuursteam loopt intussen leeg. HR-bestuurder Caroline Princen is vertrokken. Het vertrek van kroonprins Vogelzang wordt aangekondigd, Joop Wijn is in januari eerder zelf weggegaan, naar betaaldienstverlener Adyen. Reehoorn en Van Hall mogen nog even op hun plek blijven zitten, maar aan hun opvolging wordt achter de schermen gewerkt.
Voor Reehoorn, een van de weinigen binnen de raad van bestuur die de rol van Zoutendijk tijdens vergaderingen ter discussie stelt, zit het venijn in de staart. In het voorjaar krijgt een aantal commissarissen van de bank gratis kaartjes van de bank voor de Uefa Cup-finale van Ajax tegen Manchester United. Het zijn tickets voor klanten en de gedragscode van ABN Amro schrijft voor dat die niet bestemd zijn voor eigen mensen. De compliance-afdeling vindt het niet kunnen, botst op Zoutendijk maar krijgt steun van chief risk officer Reehoorn.
Zoutendijk is woedend: ze vindt dat er geen regels worden overtreden omdat er in haar ogen voor de commissarissen andere regels gelden. Reehoorn houdt vast aan zijn standpunt. De commissarissen moeten de tickets alsnog betalen.
Het afgelopen halfjaar hebben FD-redacteuren Ivo Bökkerink en Pieter Couwenbergh onderzoek gedaan naar de verwikkelingen binnen de top van ABN Amro. Eerder schreven zij al uitgebreid over het vroegtijdige vertrek van Gerrit Zalm bij de bank en de crisis die dat eind 2016 veroorzaakte.
De artikelen over ABN Amro en Olga Zoutendijk van deze week kwamen tot stand na gesprekken met tientallen betrokkenen. Op een enkeling na spraken zij op basis van anonimiteit. Hetzij omdat zij geheimhoudingsplicht hadden, hetzij omdat zij vreesden voor de gevolgen voor hun baan of reputatie. Hun namen zijn bekend bij de hoofdredactie. Ook is een beroep gedaan op de Wet Openbaarheid van Bestuur, waarna het ministerie van Financiën documenten vrijgaf.
ABN Amro was er sinds december 2017 formeel op de hoogte van het FD-onderzoek en het voornemen tot publicatie. De krant heeft Zoutendijk de afgelopen weken diverse keren aangeboden om in gesprek te gaan over de uitkomsten van het FD-onderzoek. Die verzoeken heeft zij afgeslagen. Zoutendijk en ABN Amro kozen ervoor schriftelijk te reageren. Dit leverde reacties op die — waar relevant — zijn meegenomen in de artikelen.
De reactie van ABN Amro op deze reconstructie luidt: ‘Namens de bank en mevrouw Zoutendijk laten wij u weten dat wij de tekst van uw publicatie alsook de uitspraken van de bronnen die daarin worden opgevoerd, voor uw en hun verantwoordelijkheid laten.’
Zoutendijk laat later in een afzonderlijk schrijven en na de internetpublicatie weten zich op geen enkele manier te herkennen in de aantijgingen dat zij 'mensen zonder respect behandelt, neerbuigend zou spreken over personen binnen de bank'. 'Dat ik geen tegenspraak zou dulden of op mijn handelswijze zou zijn aangesproken door wie dan ook is ook evident onjuist. Een ieder die met mij samenwerkt weet dat ik van het open debat ben.' Ze herkent zich niet in de openingspassage van het artikel over de vergadering van de rvc en haar vraag 'Wat moeten we met Gerrit?'. Verder stelt zij: 'Ik heb altijd maar één belang voor ogen gehad: de bank en het functioneren van de bank. Met inachtneming van toepasselijke wet- en regelgeving, proper governance en het speelveld, ook in maatschappelijke zin, waarin de bank zich bevindt. Beslissingen die in dat kader genomen moesten worden, hadden enkel en alleen een zakelijk doel. En geen persoonlijk doel.'
In het najaar maakt ABN Amro bekend dat Reehoorn vertrekt. Hij krijgt een dag tevoren te horen dat er een persbericht komt en of hij zijn kamer maar wil ontruimen en elders op de bank een plaatsje wil zoeken voor zijn resterende tijd. Het is een aanpak die past bij Angelsaksische banken, maar een schok door de Nederlandse bank jaagt. Reehoorn is niet de enige die deze behandeling krijgt.
Niet veel later maakt ook Van Hall bekend op te zullen stappen. Daarmee is in een jaar tijd vrijwel de hele raad van bestuur weg. Ingrijpender nog dan hun exit, is dat er in het voorjaar hardhandig wordt ingegrepen in de top-100. Veel ervaren mensen en ook oudgedienden worden ontslagen. De managementlaag wordt teruggebracht tot 63.
Er valt zeker wat te zeggen voor het regelmatig opschudden van de organisatie, maar op deze manier verdwijnen in korte tijd de informele lijnen die de smeerolie en het geheugen van de bank vormen. Een oud-bestuurder: ‘Er is geen continuïteit. En belangrijker, er is vooral geen veiligheid. Zo hard ingrijpen zonder dat er een crisis is, creëert een gevoel van onveiligheid, van angst. En dat sijpelt door de hele bank.’
DNB en ook de Europese Centrale Bank (ECB) gaan zich in het najaar van 2017 in toenemende mate zorgen maken over ABN Amro. Het tempo van veranderingen en wisselingen bij de bank ligt wel heel hoog voor deze clubs die houden van stabiliteit en continuïteit. Maar het zijn vooral de reeks klachten van vertrokken bestuurders en topmanagers bij hun exitgesprekken in Amsterdam en Frankfurt over de leiderschapsstijl van de president-commissaris, en de angstcultuur bij ABN Amro die DNB en ECB ertoe brengen zich nader te verdiepen in de bank. Cultuur en gedrag zijn sinds de financiële crisis speerpunt in het toezicht en een belangrijke indicator voor problemen.
Ook bij het ministerie van Financiën waait een andere wind, zo ervaren althans veel bankbestuurders. Sinds de verkiezingen van maart is de rol van Jeroen Dijsselbloem uitgespeeld en topambtenaar Gita Salden, de belangrijkste steunpilaar van Zoutendijk in Den Haag, is met sabbatical. Zij zoekt een andere baan. De nieuwe lichting legt weer zijn eigen accenten.
Op de bank zelf heeft Van Dijkhuizen intussen goede hoop dat Zoutendijk haar leven betert. Met Gerrit Zalm weg, het oude team weg of op weg naar uitgang en met allemaal nieuwe, frisse gezichten aan boord, zal de rust hopelijk terugkeren.
Lees ook
Dat lijkt ook enige tijd het geval. Er zijn nog wel incidenten, maar niet de oorlog zoals met Zalm en diens team. Van Dijkhuizen voert veel gesprekken met Zoutendijk over haar stijl als zij weer eens mensen kritisch bejegent. Zoutendijk heeft de gesprekken heel anders ervaren. Volgens haar is ze nooit aangesproken op haar stijl. Ook een gelouterde bestuurder als Tjalling Tiemstra vertelt haar als collega-commissaris dat het er in Nederland écht anders aan toegaat dan in Australië en Singapore. 'We kennen het probleem. Olga werkt eraan. En wij helpen haar daarbij.'
Maar dan gaat het toch weer mis. Als Exco-lid Pieter van Mierlo eind 2017 in een openhartig interview aan het FD praat over verschillende typen klanten, is zij geagiteerd. Ze had Van Dijkhuizen eerder al laten weten ontevreden te zijn over het nieuwe topteam. Dit bevestigt haar in haar mening en ze wil opnieuw managers vervangen. De ceo raakt in toenemende mate geïrriteerd. Dit tast zijn gezag aan. En net als bij zijn oude baas Gerrit Zalm moet je bij Van Dijkhuizen niet aan ‘zijn’ mensen komen.
Van Dijkhuizen ziet deze weken dat alle inspanningen en gesprekken met Zoutendijk vergeefs zijn geweest. Hij trekt een spreekwoordelijke streep.
De andere leden van de raad van commissarissen laten Zoutendijk noodgedwongen en tegen hun zin los. Er is te veel kritiek op haar. Niet alleen intern. Inmiddels kijken DNB en ECB naar haar functioneren en naar dat van de gehele raad van commissarissen.
Op 5 februari tijdens de vergadering van commissarissen over de jaarcijfers die 7 februari worden gepubliceerd, besluit Zoutendijk terug te treden als voorzitter en in juli weg te gaan bij de bank. In het persbericht mag ze zelf uitgebreid vertellen over de belangrijke wapenfeiten ze in die korte tijd bij de bank heeft verricht. Een privilege dat Zalm eerder niet had.
Haar comeback bij de bank duurde 3,5 jaar.
