Econoom Branko Milanovic constateert 'het einde van de geschiedenis in economisch opzicht'. Altijd moest het kapitalisme concurreren met ideologische alternatieven, maar nu niet meer. De gevolgen zijn groot, zegt de auteur van het boek 'Capitalism, Alone'.
Kapitalisme heeft een stille triomf bereikt. En een volledige. Haast ongemerkt is de wereld aanbeland op een punt waarop kapitalisme een monocultuur is geworden, stelt econoom Branko Milanovic. Dit is het tijdperk van Capitalism, Alone, zoals de titel luidt van de fascinerende evaluatie van onze huidige economische conditie die hij onlangs uitbracht.
China, de laatste grootmacht die productie en kapitaalverdeling organiseerde op communistische grondslag, heeft zich ook tot het kapitalisme bekeerd: 80% van de productie in dat land komt nu voor rekening van de private sector. De Chinese consument is zoals die in het Westen geworden, met een hang naar luxe en materiële status. ‘De volledige aardbol is nu gebaseerd op dezelfde economische principes: op winst gerichte productie die gebruikt maakt van vrije arbeid en overwegend privaat kapitaal’, schrijft Milanovic in Capitalism, Alone.
Ook in het privéleven is het kapitalisme wat de klok slaat. ‘Laten we niet doen alsof we het grootste deel van onze tijd aan iets anders besteden dan het verbeteren van onze levensomstandigheden door geld te verdienen’, schrijft hij. 'Het is een constatering die voelt als stating the obvious, maar in historisch perspectief in feite verbazingwekkend is: altijd moest kapitalisme concurreren met ideologische alternatieven. Nu niet meer.'
‘Je zou kunnen zeggen dat dit het einde van de geschiedenis is in economisch opzicht’, zegt Milanovic op een dinsdagmiddag in een koffiezaak in Washington DC.
‘De volledige aardbol is nu gebaseerd op dezelfde economische principes: op winst gerichte productie die gebruik maakt van vrije arbeid en overwegend privaat kapitaal’
Kapitalistische alleenheerschappij lees je ook af aan hoe de twee voornaamste grootmachten, de VS en China, zich tot elkaar verhouden. Er is niet langer sprake van grote ideologische wedloop, maar van een materiële. 'China is de inhaalfase ruim voorbij en begint Amerika ook technologisch naar de kroon te steken', aldus Milanovic. 'Tien, vijftien jaar was de gedachte dat China vooral goedkoop goederen zou procederen, maar nu concurreert het ook het gebied van verduurzaming en digitale technologie. Huawei is een goed voorbeeld.’
De reactie van Trump is een handelsoorlog, maar volgens Milanovic betekent dat niet dat Amerika ineens protectionistisch wordt. ‘Ik zie de tarieven meer als manier waarop de VS hun ontevredenheid over het mondiale systeem ventileren. Ze vinden dat het onvoldoende in hun voordeel werkt. Ze gedragen zich nu als een kaartspeler, die met bluf en dreigementen proberen concessies af te dwingen om meer voordeel uit mondialisering te slepen. Ook wat dat betreft is kapitalisme onweersproken. Niemand overweegt serieus het internationale systeem te verlaten.’
Wat Milanovic wel mogelijk acht is convergentie tussen de twee rivaliserende grootmachten, waarbij de VS eerder op China gaan lijken dan andersom. Nu al heerst in Amerika de vrees voor een uitgeholde democratie waarbij politieke macht wordt gebruikt om de rijken te bevoordelen, meent hij. ‘Amerikanen zijn eigenlijk weinig geïnteresseerd in hun politieke systeem. De opkomst bij verkiezingen is laag, en er wordt weinig gedemonstreerd. Je kunt op internet je afkeuring laten blijken, en jezelf daarmee ontslaan van de plicht de straat op te gaan. Die onverschilligheid opent de mogelijkheid voor een rijke klasse om het politieke proces te domineren. De grote klacht is al jarenlang dat de verkiezingen worden uitgevochten tussen twee partijen die, zeker wat betreft economische politiek, erg op elkaar lijken.’
Milanovic, die werd geboren in voormalig Joegoslavië en het communisme van binnenuit kent, trekt zijn conclusies zakelijk, zonder triomf of teleurstelling. Hij is een econoom die zijn carrière begon als onderzoeker bij de Wereldbank, waar hij naam maakte als een van de eersten die groeiende economische ongelijkheid in kaart bracht. Op zijn veelgelezen blog en in zijn colleges voor studenten bericht hij over de groeiende kloof in inkomen en vermogen, maar zonder groot alarmisme. Ongelijkheid is voor hem een statistisch feit. In welke mate het een politiek probleem is, laat hij aan anderen.
Misschien dat deze opstelling maakt dat Milanovic scherp ziet wat zich onder onder de paraplu van het kapitalisme afspeelt. Hij ziet twee varianten die de wereld onderling hebben verdeeld. Ten eerste ‘liberaal meritocratisch kapitalisme', zoals we dat kennen in het Westen. Het is gebaseerd op het idee dat iedereen - althans in theorie - de kans heeft om zoveel mogelijk beloning naar verdienste op te halen op de vrije markt. De tweede variant is ‘politiek kapitalisme’, het model waarvan China volgens de econoom de voornaamste belichaming is. Hierin bepalen niet merites wie rijk wordt, maar degenen die politieke macht hebben of over goede connecties beschikken.
‘Er is vrijwel geen land ter wereld dat niet kiest voor een van de twee smaken binnen het kapitalisme', constateert Milanovic. 'Noord-Korea is een uitzondering. Maar verder? Er niet eens een blauwdruk meer voor een alternatief, ik zie niets aan de horizon. Het kan zijn dat op den duur de onderhandelingsmacht van arbeid weer groter wordt, en dat die wordt ingezet voor een ander systeem. Er zit een grens aan de omvang van wereldbevolking, en dus kan arbeid weer schaars worden. Maar dat is een ontwikkeling op de heel lange termijn.’
‘Naarmate Azië rijker wordt, verandert de relatieve positie van de Westerse middenklasse in de economische hiërarchie’
Beide systemen zijn gericht op groei, beide systemen hebben een bovenlaag van superrijken, en beide bieden welvaart voor de middenklasse. ‘China’s economische systeem ondermijnt de claim van het Westen dat er een noodzakelijk verband bestaat tussen liberale democratie en kapitalisme’, schrijft Milanovic in Capitalism, alone. Daarmee tekent zich de rivaliteit in huidige wereld af: kapitalisme met of zonder een betrouwbare rechtsorde en met of zonder talent en inzet als maatstaf voor verdeling.
En terwijl de nieuwe middenklasse geniet van ongekende welvaart, is haar Westerse tegenstander politiek ontevreden en geeft daar bij de stembus uiting aan. Milanovic vermoed dat de twee twee met elkaar te maken hebben. 'Naarmate Azië rijker wordt, verandert de relatieve positie van de Westerse middenklasse in de economische hiërarchie', zegt hij. 'Ze zijn niet meer vanzelf de winnaar van de mondiale concurrentiestrijd. Dat zorgt voor onzekerheid en frustratie'.
In zekere zin heeft politiek kapitalisme een voordeel, aldus Milanovic. ‘Omdat politieke macht zich sterker laat gelden, kunnen economische beslissingen makkelijker genomen worden en kan infrastructuur vaak sneller worden aangelegd’. Milanovic geeft het voorbeeld van de Chinese overheid die ondernemingen sloot rondom Peking om de luchtvervuiling tegen te gaan, of de quarantaine van Wuhan bij de uitbraak van het Corona-virus. ‘In andere samenlevingen is het vaak onmogelijk om ingrijpende beslissingen te nemen, omdat er rekening wordt gehouden met veel verschillende stakeholders’.
De toekomst van politiek kapitalisme hangt af van de mate waarin het groei kan blijven leveren, meent Milanovic. ‘Groei is de sleutel, om te kunnen laten zien dat politiek kapitalisme competitief is ten opzichte van meritocratisch kapitalisme. En groei moet voldoende zijn om de nadelen en kosten van corruptie voor te blijven’.
Want dat is de achilleshiel volgens Milanovic. Corruptie is inherent aan politiek kapitalisme, maar als het teveel wordt, kan dat het hele systeem omverwerpen. ‘Het is een wankel evenwicht, en je ziet dat president Xi Jinping dat in China probeert te bewaken nadat de vorige generatie Chinese leiders corruptie lieten voortwoekeren. Hetzelfde gebeurt in Rusland, waar Vladimir Poetin een nieuwe premier heeft aangewezen in de hoop groei te herstellen en iets van de corruptie in te dammen.’
Geboren in 1953 in Belgrado
Voormalig hoofd onderzoek van de Wereldbank
Doceert aan het Graduate Center of the City University of New York , de London School of Economics en het Barcelona Institute for International Studies
Sinds 2019 bekleedt Milanovic de Maddison-leerstoel aan de Universiteit Groningen.
Wat Amerika betreft zijn de aankomende verkiezingen bepalend, meent Milanovic. ‘Voor het eerst in de dertig jaar dat ik in de VS ben is er op het hele spectrum een kansrijk aanbod. Bernie Sanders, een centrist als Joe Biden en dan Donald Trump. Wat dat betreft zijn de verkiezingen echt een referendum over wat voor land de VS willen zijn in de toekomst.’
Is het mondiale kapitalisme dan toch niet zó dichtgetimmerd? ‘De VS hadden altijd een afkeer van alles wat naar socialisme neigt’, zegt Milanovic’, ‘Zeker gedurende de Koude Oorlog. Maar nu gaat een generatie stemmen die niet die instinctieve afkeer van socialisme heeft. Er bestaat nu een kans dat VS zelfs linkser worden dan Europa, in ieder geval in ideologisch opzicht. Die mogelijkheid is heel interessant.’
